SIFIRIN İNSAN HALLERİ

 

SIFIRIN İNSAN HALLERİ

Cağfer KARADAŞ

 

Acayip bir sayıdır sıfır. Kimi zaman süklüm püklüm, kimi zaman belli belirsiz, bellisi fazla düpedüz belirsiz. Toplasan da çıkarsan da bölsen de etkisiz. Ama bir de çarpmaya gör! Önünden kaç kenarda dur! Buldozer gibi gelir, silindir gibi ezer; paçandan tutar, seni dibe çeker; çığ olur tepene iner, üstüne bembeyaz bir örtü çeker, siler, yok eder… Dedik ya bunda var bir acayiplik, her şeyi yutan kara delik.  

Acaba bu özelliği bir yazıma göre yuvarlak ve içi delik olmasından mı, yoksa diğer yazıma göre kapkara bir nokta oluşundan mı?

Şekle göre cevaplamak zor. Zira şekiller ve şekillere yüklenen anlamlar bazen hatta çoğu zaman yanıltıcı olabiliyor. Nereden mi biliyorum? Sözde bilim yüz tanımayla insanları tanıdıklarını iddia edenlerden, yıldızlardan gelecek tasarımı yapanlardan, şişeden cin çıkartanlardan, burçlardan kader yazanlardan... Yüzüne, kaşına, gözüne, beden ölçüsüne, saç örgüsüne; yıldızına, burcuna, burnunun ucuna göre insanlar sınansaydı, kaç kişi sınıfı geçerdi dersiniz?

Her neyse! Sıfır diyorduk, oradan devam edelim.

Bir sayıyı sıfırla toplarsanız, çıkarırsanız veya bölerseniz anlamlı bir sonuca ulaşamazsınız. Var olan neyse o kalır. İşlem sonunda ne bir şey eklenir ne de bir şey eksilir. Sıkı durun! Ya bir de çarparsanız. Allah kimsenin başına vermesin! Sonuç felaket! Çarpılan her sayıyı büyüklüğü ne olursa olsun dibe indirir, kendine benzetir, içi boş yuvarlağa çevirir, yutar yok eder, geride bırakmaz ne bir delil ne eser.   

Bunları niye mi anlattım? Batınîliğin nam-ı diğer ezoterizmin karanlıklar kralı Pisagor tarikatına, haşhaşî yapılanmasına, karmatî mafyasına, günümüzdeki çakmalarına veya çıkmalarına kıymet vermek, öykünmek için değil herhalde. Günyüzü görmesin onların gizemli karanlıkları, batsın batınîlikleri, uzak olsun bizden sıfır halleri!

*

Eeee nereye gelmek istiyorduk?

Tabi ki, sıfırın insan hallerine.

Efendim, insanlardan öyleleri var ki, sıfıra ayarlanmış. Toplasan bir şey artırmaz, çıkarsan bir şey eksiltmez; bir araya gelsen bir şey katmaz, uzaklaşsan kayıp sayılmaz; ama bir çarpmaya gör, anandan doğduğuna pişman eder, önüne geleni teper, ardına geleni iter, koca bir toplumu yok etmeye yeter.

Yok mudur böyle tecrübeleriniz, yaşadıklarınınız, yaşatıldıklarınız?

İlginçtir bu tipler. Her dönemde, her yerde, her ortamda bulunurlar. Olmalarından ya da olmamalarından fark edemezsiniz. Dedik ya, bir şey artırmaz ve eksiltmez bunlar. Ne geldiklerini bilirsiniz ne gittiklerini fark edersiniz. Bu yüzden fark edilmez ve bilinmezdirler. Ama bir çarptılar mı? Fark etmeye bile fırsat bulamazsınız, son sözünüzü bile söyleyemezsiniz; topunuzu yere sererler, ortamı harap ederler, hiçbir şey olmamış gibi çekip giderler…  

Türlü halleri vardır efendim bunların! Süklüm püklümdürler, etkisiz eleman görünümlüdürler. Çünkü bizim işlemlerimiz çoğunluk toplama ve çıkarmadır. İyiyse toplar, bir araya getiririz; kötüyse çıkartır, bir köşeye atarız. Bölmek hoş değildir, onu da aklımızdan çıkartırız. Çarpmak aklımıza pek gelmez, gelse de ihtimal olarak görülmez. Gaflet gözümüzü bürür, o sinsice dipten yürür, bir anda görünür; olan o anda olur, her şeyi savurur, gülleri soldurur, suları dondurur, cansızı yok eder, canlıyı öldürür.

Bizden biri gibi görünür kimi zaman. Bir artısı-eksisi olmadığı için fark etmeyiz, fark etsek de aldırış etmeyiz. O kadar ki, birlikte yürürüz, birlikte dururuz. Adeta bizden bir parça gibi görünür, aynı elbiseye bürünür. Bu yüzden kestirip atmayı, bölüp çıkartmayı aklımıza getirmeyiz. Ya gaflet tarafımız ya şefkat yanımız görmemizi engeller. Ama bir çarptı mı? İşte o an anlarız, bağrımızı yumruklar, dizimizi döver, kafamıza vururuz…

Kendi halinde görünürler kimi zaman. Ne bir kıvılcım ne duman, her şey süt liman, kıvrılmış yatan bir yılan… Bana dokunmayan bin yaşasın der geçeriz. Nasılsa mala davara zararı yok deriz. Merhamet yanımızı esnetir, duygularımızın gazına gelir, akıl frenini gevşetiriz. İşte o an olur ne olursa! Aniden bir çarpma, tepe taklak savrulma, toza toprağa bulanma ya da toprağın kara bağrında karar kılma…

Oturanlar arasından çıkar kimi zaman. Dışardan baksan oturmuşlar, lakin içlerinde kudurmuş dalgalar, denizin hayalinden hayalin denizine dalmışlar, hayal gemisinde hayale dümen kırmışlar; ortalığı karıştıracak şeyler yazıp ortaya yaymışlar…

Aman bunlara dikkat! İlginçtir halleri, sivridir dilleri, çarpar söyledikleri: Güney cepheye oturup ahkâm keserler, batı cephesinden işaret beklerler, kuzey cephesinden acayip ürkerler, doğu cephesinde hiç görünmezler. Kör şeytan dürtmeye görsün, toplaşıp esip gürlerler, kendileri söyler, kendileri dinlerler; yaparlar, bozarlar, olmadık şeyler yazarlar, etrafa çamur atarlar, tutmazsa attıkları çamura kendileri yatarlar; gel desen gelmezler, git desen gitmezler; bir derde derman, bir yaraya merhem olmazlar; sevinsen gönenmezler, dövünsen üzülmezler… Ama bir çarpmaya gör, kendi seviyelerine çekip, yer ile yeksan edip, her şeyi sıfırlayıp dip köşeye sinerler, hiçbir şey olmamış gibi yeniden oturuş pozisyonuna geçerler…

Bu böyle sürer gider.

Kimisi görür, gerçek der; kimisi senaryo muamelesi çeker.

Zaman geçer, kimisi hatırlar, kimisi unutur; kimisi uyur, kimisi uyanık durur; uyanan gerçeği bulur, uyanmayan rüya der durur…

Böyledir geçmiş, bir hatırlanır, bir unutulur.

Ama hiç unutmayan Bir var elbet, iyi ki var ahiret, orada şaşmaz adalet…

*

Peki, nasıl biliriz bunları?

Sayılarından, şekillerinden, kıyafetlerinden değil tabi ki; yüz mimiklerinden, göz süzüşlerinden kulak verişlerinden belki; ama hallerinden, duruşlarından, tavırlarından, tavır alışlarından ve satışlarından sanki; ne çok zormuş arkadaş, bunları bilmek meğer ki!

Bilseydi peygamberler bilirdi münafıkları, koca devlet aygıtı anlardı içindeki hainlikleri; aklı başında insanlar çarpılmazlardı sahtekârlara, hırslarına kapılıp katılmazlardı tamahkârlara, bütün varlıklarını yitirip sığınmazlardı sonunda ahlara vahlara…

Sen sen ol, ey oğul!  Bu gibilere asla çarpma, çarpılma ve çarpan hanene koyma. Çarpman da çarpılman da seni sıfırlar, çarpan hanene koyman haneni harap, varlığını türap, geleceğini serap eder.

Bunları toplamaya, çıkarmaya ve bölmeye gerek duymadığın gibi çarpmaya da gerek duyma, hatta uzak dur. Bunlara dalaşacağına, çalıyı dolaş, dağın üstünden aş. Ne üstlerine git ne üstüne sıçrat!

Su gibi olduğunu unutma. Kirlenmem ve zehirlenmem sanma. Sıçrayan bir damla hayatını zehir eder, bedenini kirletir, itibarını yere serer.  Ne bütün zehirleri ortamdan yok edebilir ne de bütün pislikleri hayattan çıkartabilirsin. Yarış alanı, savaş meydanıdır bu dünya. Ama çarpmaya ve çarpılmaya engel olabilirsin, onları çarpan hanene de koymayabilirsin; yemezsin, içmezsin, çekmezsin; iradene fren koyup aklına getirmezsin, duygularına gem vurup kalbinden geçirmezsin…

Çünkü bunlara çarpmak sadece sana zarar verir, çarpılmak senden götürür, çarpım hanene koymak ise bir çuval patatesin içine bir tane çürük koymak, bir güğüm suya bir damla pislik sıçratmak, bir tencere yemeğe bir gram zehir katmak gibidir.

Tercih senin! Akıl kafanda, irade elinde, tecrübe zihninde; iman kalbinde, İslam bedeninde, ihsan gönlünde; nefsine çeki düzen ver, kalbini temizle; arkada kalanı gözle, önden gideni izle; geçmişten ders al, anın değerini bil, geleceğe yönel, ufukları hedefle! Bilesin ki, iyiler lehinde, kötüler aleyhinde…

Sıfır adamlar mı?

Aman ha, göreyim seni, onlara dikkat eyle!  

29 Şaban 1442 / 11 Nisan 2021

Devam >>

KUTSAL MEKÂNLARIN TAHRİBİNİN TOPLUMSAL HAFIZA ÜZERİNE ETKİSİ

 

KUTSAL MEKÂNLARIN TAHRİBİNİN TOPLUMSAL HAFIZA ÜZERİNE ETKİSİ*

Metin BOZAN**

Giriş

Dini literatürümüzde mescitler, türbeler ve benzeri ziyaretgahların konumu ve ziyaret edilirse nelere dikkat edilmesi gerektiğine dair detaylı bilgiler ve uyarılar mevcuttur. Ancak uyarılara rağmen toplumların bu hususu ihmal ettiği de bir vakıadır. Nitekim dikkatlice tetkik edildiğinde görülecektir ki, toplumsal hafızadaki kutsal, dini literatürdeki kutsalı kapsayan; ancak ilavelerle zenginleştirilen bir olgudur. Bir başka ifadeyle toplumsal hafızadaki kutsal, gerçekte olması gereken değil de “toplumun algısında olan” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. İşte bu nedenle çalışmamızda kutsal mekân kavramıyla gerçekte dini ilmi literatürdekiler değil, vakıayı; yani toplumun yaşamındaki kutsal olan ve kendisine anlam yüklenenler esas alınacaktır. Bu nedenle araştırmada hadiseler ya da karizmatik kişilikler ele alınırken bunların doğru veya yanlışlığı tartışılmayacaktır. Belli bir dönemde belli grup, gelenek, mezhep, dini yapılanma vb. tarafından tarihi hadiselere ve kişiliklere yüklenilen anlam dünyası üzerinde durulacaktır. Yine araştırmada toplumsal hafıza “hatırlama” veya “unutma” ile kastedilecek olan, belirli değerler etrafında birleşen grup, cemaat, mezhep, dini yapılanma vb.nin “bellek”inin “hatırladığı” şey olacaktır.

1.     Geçmiş ve Toplumsal Hafıza: “Hatırlama”nın Oluşturulması Bağlamında İnşa Edilen “Tarihsel Algılar”

Geçmiş dediğimiz şey bir olgudur. Buna “yaşanmış gerçeklik” dememiz de mümkündür. Geçmişte yaşanan hadiseler çeşitli ihtilaflara yol açmış bu ihtilaflar süreç içerisinde kurumsallaşarak geleneklerin/dini yapılanmaların ortaya çıkmasına neden olmuşlardır. Her ne kadar gelenekler/dini yapılanmalar vuku bulan hadiselerin yorumlanmasının ürünü ise de kurumsallaşma süreçlerinde ya da daha sonraki aşamalarda söz konusu geleneklerin/dini yapılanmaların geçmiş ile hesaplaşması söz konusu olmuştur. Zira görüşlerin sistematize edilmesi sürecinde ortaya çıkan bazı zorunlu/sorunlu durumlar ya da muhaliflerin yönelttikleri kimi eleştiriler, geçmişe dönük bir yeni faaliyeti ortaya çıkarmıştır. Buna göre “geçmiş” yeniden yorumlanarak bazı verilerin ihmali ve bazılarının ise daha fazla ön plana çıkarılmasıyla dini yapılanmaların/geleneklerin aklına uygun bir tarih inşa edilmeye başlanmıştır. Yani “geçmiş”, gelenekler içerisinde yeniden anlamlandırılarak yeni forma/formlara sokulmuştur.

Geçmişin inşasında dikkat çeken husus, bu faaliyetin geçmiş ile ilgilenmek kadar; hatta ondan daha ziyade “şimdi ve gelecek” ile ilgilenmesi ve onları şekillendirme arzusunda olmasıdır. Bu nedenle gelenekler ve dini yapılanmalar, gelecekte “biz” (ve bazen de “ötekiler”) üzerinden nasıl bir algı oluşturmak istemişlerse, geçmişi buna uygun bir forma sokmuşlardır.

İyi-kötü/güçlü-zayıf olduğuna bakılmaksızın girişilen söz konusu faaliyetler ikna edici midir? Bu sorunun cevabı belirsizdir. Lakin “Geçmiş”in algılar üzerinden aktarılmasının muhalifleri ikna etmekten ziyade kendi müntesiplerinin bağlılıklarını pekiştirme amacına yönelik olduğunu söylemek mümkündür. Bu şekilde müntesiplerin başka görüş ve inançlara kayması engellenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda müntesiplerinin aidiyet bilinçlerini pekiştirmeye yönelik söylem geliştirilirken çoğu kere “ötekileştirici” bir dil kullanılarak muhaliflerin kötülenmesi/düşmanlaştırmasına da özen gösterilmiştir.

Gelenek ve dini yapılanmalar, kendi müntesiplerinin bağlılıklarını sağlayan “aidiyet bilinçlerini” oluşturmada çeşitli argümanlar kullanmaktadırlar. Bunların en önemlileri tarihte yaşamış dini-manevi önderler veya geleneklerin korunması ve yaşatılması için mücadele etmiş tarihi şahsiyetlerdir. Söz konusu manevi veya tarihi şahsiyetler sayesinde “hak” olan dava yok olmamış; günümüze kadar ulaşabilmiştir. Bu şahsiyetlerin sonraki nesillere aktarımı esnasında kullanılan dil ise muzaffer veya mağlup olmayla paralellikler arz etmiştir.  Bu bağlamda muzaffer toplumların ya da hâkim geleneklerin tercih ettiği dil genelde kahramanlıklar olmuştur. Mağluplar veya muktedir geleneklerin ötekileştirdikleri gelenek veya dini yapılanmalar ise bunu genelde acılar üzerinden geliştirmeye çalışmışlardır. Yani ötekileştirilenler, özellikle de ötekileştirilmiş etnik kimliklerle özdeşleşmiş gelenekler veya dini yapılanmalar, aidiyet bilinçlerini daha çok Kerbela benzeri seçilmiş travmalar üzerinden oluşturmuşlardır.

Söz konusu gelenekler ve dini yapılanmaların pek çoğu, aidiyet bilinçlerini pekiştirmek maksadıyla “hafıza” oluşturmada kadim din ve kültürlere, bazen de efsanelere müracaat etmiş; hatta bazen gerçekte var olmayan mitolojik şahsiyetler üretmişlerdir.

Görülmektedir ki, dini değerler, kahramanlıklar, acılar, kutsallıklar, mitolojiler, kadim din ve kültürler üzerinden bir toplumsal bellek/toplumsal hafıza oluşturulmaktadır.

2.     Toplumsal Hafıza Bağlamında Kutsal Mekânlar

Toplumsal hafızanın yani “ortak bellek”in en önemli unsuru “hatırlama”dır. “Hatırlama”nın sonraki nesillere aktarımı sözlü, yazılı ve anıt mekanlar olmak üzere üç temel kaynak üzerinden gerçekleştirilir. (Goody, 2009: 128-132) Konumuz olan kutsal mekanlar ise bunlardan daha fazla bir şey ifade etmektedir. Zira kutsal mekanlar (Hiyerofani), somut tarihsel yönleri olması nedeniyle orijine işaret etme bağlamında geçmişin bir hayal olmadığı şuurunu oluşturma gücüne sahiptirler. (Eliade, 2005: 433) Öte yandan sözlü anlatılarla süslenen kutsal mekânlar, yer yer kitabe ve sembol/şekillere de sahiptirler. Böyle durumlarda kutsal mekanlar sözlü, yazılı ve mekânsal olarak üç boyutla zihinlere hitap etmektedirler. Dolayısıyla aidiyet bilincini oluşturan “ortak bellek”in yani “hafıza”nın en önemli unsuru olan “hatırlama”nın aktarımının en güçlü yollarından birisi, kutsal mekanlardır, denilebilir. (Assman, 2015: 23, 52)

Söz konusu kutsal mekanların bir kısmı açık alanlardadır. Bunlar bazen tabiatın ortasında azametiyle duran muhteşem kayalar, taş duvarlar, kutsal yollar, su kaynakları, ağaç ve koruluklar ya da dağlar veya tepelerdir. Öte yandan açık alanlardaki kimi mezarlıklar ve bu mezarlıklarda bulunan türbeler de doğal kutsal mekanlardır. Nitekim eski dinlerde mezarlar, ölüler kültünün merkezi olarak kabul edilmektedir. Nitekim insanlık tarihi kadar eski olan dağ ve tepe kültlerine Bektaşi Menakıpnamelerinde, Kızılbaşlar, Nusayriler ve Yezidiler’de de rastlamak mümkündür. Tasavvuf tarihinde de dağlar daha ziyade inziva, ibadet ve riyazât ile ilişkili olarak zikredilmektedirler. Kutsal mekanların önemli bir kısmı ise kapalı mekanlardır. Bazı mağara ve inler, evler, mabet ve türbeler bu kapsamdadır. Söz konusu yapılar, ibadet ve ayin yerleri olarak takdis edilirken bazen de kutsal kabul edilen bir din adamının yahut velinin uzlete çekildiği mekân kutsallaştırılabilmektedir. (Bkz. Yörükan, 1998: 262, Ocak, 1983: 114 vd.; Sarıkçıoğlu, 2011: 88 vd.)

Bazı kutsal mabetlerin ziyaret yeri olarak genişlemesi ve etrafının imar edilmesi ile etraflarında şehirler dahi inşa edilmiştir. Kudüs ve Kerbela bunun tipik örnekleridir. Öte yandan Necef, Kum, Şiraz ve Meşhed kentleri orada bulunan türbeler sayesinde kutsallık kazanmış ve nüfus açısından gelişmişlerdir. Bununla beraber bazı şehirler de evliya türbeleri nedeniyle yoğun olarak ziyaret edilmektedir. Abdulkadir Geylânî’nin türbesinin bulunduğu Bağdat, Mevlânâ Celaleddin Rumi’nin türbesinin bulunduğu Konya bu türlere örnek olarak verilebilir.

3.     Kutsal Mekanların Fonksiyonları

Kutsal mekanların çok ciddi bir işlevselliği vardır. Zira oluşturulan kutsal mekanlarla hatırlanması istenen zamanın hadiseleri veya o dönemde yaşamış/yaşadığı kabul edilen mümtaz şahsiyetlerin cisimleştirilmesi arzu edilir. Burada kültürel bellekteki unsurlar, dış nesnelerle ilişkilendirilerek somutlaştırılır. (Asmann, 2015: 49, 65) Onları ziyaret etmenin faziletleri zikredilir, bazıları için Hac ibadeti kadar sevap kazanılacağı ifade edilir. Bazen de Haccın bizzat ifa edildiği mekâna dönüştürülür. (Bkz. Bozan, 2012: 106 vd.) Oraları ziyaret edenlerin günahlarından arınacağı; cennete girmeyi hak edeceği müjdelenir. Bu bağlamda kutsal mekanlara has ritüeller ihdas edilir. Efsane ve hikayeler üzerinden söz konusu türbelerin gizemi arttırılır. Özellikle mabed ve tapınakları ziyaret edenler o mekânda bulunan kutsiyetler üzerinden Tanrılarıyla samimi ve içten iletişime geçip sorunlarını paylaşır. Yapılan ibadetler, sunulan kurban ve adaklarla dilekler iletilir. Bu şekilde toplumlar, başlarına gelmiş acı çaresizlikleri aşmak veya gelecek musibetlere karşı korunmak için bu manevi kişilerin gücüne sığınır ve onların kendilerine yardım edeceğine inanır. Uhrevi taleplerinin yanı sıra insanlar, şifa bulma, kısmet açılması, çocuk sahibi olma vb. dertlerine deva gibi dünyevi isteklerde de bulunur. Bazen de buralarda istihareyle gayb aleminden güzel bir işaret aranır. Söz konusu kutsal yerler sığınak görevi de görür. Nitekim kimi zaman buralara sığınan tehdit altındaki masum veya suçlu kimseler için bir bu mekanlar, “iltica” yerine dönüşür. Kısacası halk, çevrenin manevi koruyucusu işlevi yüklenen söz konusu kutsal mekanlarda kendisini güven içerisinde hisseder. 

Kutsal mekanların ortak yaşam alanı işlevi de vardır. Nitekim bazı toplumlarda kutsal mekanlar hayatın o kadar içindedir ki, bayram ve matem gibi törenlerin yanı sıra festivaller ve düğün gibi türlü eğlence aktiviteler buralarda düzenlenir. Bazen yeni evlenenler, bazen askere gönderilenler öncelikle bu mekanları ziyaret eder. Kimi zaman kutsal mekanlar etrafında aşevleri ve eğitim merkezleri kurulur. Dini/mezhebi inanç esaslarının aktarılmasında da bu merkezlerin işlevselleştirilebildiğine rastlanır. (Demir, 2017: 243) Bu bağlamda kutsal mekanlar etrafında yaşayanlar, kendilerini bu mekanlarla özdeşleştirir. Sonraki nesiller de bu mekanları ziyaret ederek kendi değerlerini yaşatır. Çocuklar bu mekanların etrafında oynayıp kutsal kişiliklerin efsane ve menkıbelerini dinleyerek büyür. Toplumun sosyal ve psikolojik yönlerini anlatan bu efsane veya menkıbelerde Allah’a en yakın kabul edilen velinin ya da kahramanın üzerinden sosyal veya ahlaki değerler sistemi aktarılır. (Helimoğlu, 1990: 21) Bu şekilde onların etrafında toplumun özlemini çektiği ideal bir dünya oluşturulur. Zira değerler en mükemmel şekliyle bu kişilerde yaşanmıştır.

Tüm bunları göz önüne alırsak kutsal mekanlar geçmişi hatırlamada, kültürel belleği pekiştirmede ve kimlik oluşturmada çok önemli rollere sahiptir, denilebilir. Nitekim Necef, Kum Şiraz gibi şehirlerde şehrin Şii kimliğinin kazanılması ve sonraki kuşaklara aktarılmasında türbeler etkin rol oynamıştır. (Bkz. Demir, 2017: 122) Zira türbe, anıt ve mabed gibi kutsal mekanlar üzerinden aidiyet bilincini oluşturan bilgiler, görsele de hitap ettiği için hafızada daha canlı tutulabilirler. Bu yolla geçmiş ile bugün birleştirilir. “Şimdiki zamanın ufkuna bir başka zamanın görüntüleri” ve ufku aktarılır. Duygu ve değerlerle yüklü anlamlar kurulur. Sosyal ideolojik ve mezhebi aidiyetler ve sorumlulukların devamlılığı sağlanır. Yani var olan ya da oluşturulan mekanlar üzerinde neyi “hatırlamamız”; diğer bir ifadeyle neyi unutmamamız gerektiği öğretilir. (Bkz. Assman, 2015: 23, 38, 47, 49, 68). Özellikle mabed ve türbelerin işlevleri o kadar güçlüdür ki, oralarda yaşayan toplumlar kendilerinden sonraki kuşaklara bu mekanlar üzerinden toplumsal hafızalarını aktarırlar.

4.     Kutsal Mekanların Tahribinin Olumsuz Etkileri

Yukarıdaki değerlendirmelerden de anlaşıldığı gibi toplumsal hafızanın yapı taşları olan öğelerin muhafazası ve sonraki nesillere intikalinde kutsal mekanlar hayati önemi haizdir. Zira bunlar toplumsal değerlerin orijinine işaret etmektedir. Onların yok edilmesi, toplumsal hafızanın yok edilmesi ve dolayısıyla yaşamı anlamlı kılan “değerler”i ortadan kalkma tehlikesini beraberinde getirmektedir. Ancak bir vakıadır ki, tarihsel süreç içinde doğal afetler, çatışmalar veya kasti tahripler sonucu toplumlara aidiyet bilinci kazandıran pek çok kutsal mekân yıkılmıştır. Nitekim kimisi bulundukları yerde tarihsel dini kimlik oluşturan Irak, Suriye, Bahreyn, Pakistan, Afganistan, Mısır, Libya, Fas, Mali, ve Somali’de Peygamberler, Sahabe ve Tabiun’a nispet edilen türbeler dahil pek çok Sünni, Şii, Kakai, Yezidi ve diğer din mensuplarına ait kutsal mekan tahrip edilmiştir. (Bkz. http://arkeofili.com/?p=1099)

Tamamen yıkılan veya yok edilen pek çok kutsal mekân bir iki neslin yaşam müddetince soyut olarak işlevini sürdürse de daha sonraları kaybolup gitmektedir. Özellikle savaş ortamında kutsal mekanlar üzerinden hikayeleri sonraki nesillere aktaran kimseler de öldürülebilmektedir. Kutsal mekanlar ve onların sözlü aktarıcılarının yok edilmesiyle efsaneler, menkıbeler birkaç nesil sonra unutulabilmektedir. Toplumsal hafıza küllerin ve yıkıntıların altında kalmaktadır.

Halk bazında teorik anlatımdan ziyade menkıbe ve efsaneler üzerinden gerçekleştirilen toplumsal hafızanın aktarımına vurulan darbeyle de hafıza silinebilmektedir. Ancak insan tabiatı boşluk kabul etmemektedir. Sonraki nesiller, bu yönden de dış kültürel tesirlere açık hale gelmektedir. Nitekim günümüzde küreselleşme ile somut bir şekilde batı görsel mitolojilerinin hikâye ve efsanelerimizin yerini almış olması bunun somut bir örneğidir.

Sonuçta savaşlar, yıkımlar ve tarihi yapılara yönelik bilinçsiz müdahaleler sadece maddi kayıp ve can kaybıyla sınırlı değildir; toplumun hafızasını da tahrip etmektedir. Sonraki kuşakları kimliksiz bırakabilmekte; aidiyet bilinçlerini derinden sarsmaktadır. Özellikle Ortadoğu’da son dönemde yaşananlar, Haçlılar ve Moğolların yaptıkları tahribatla kıyaslanabilecek hale gelmiştir. Unutulmamalıdır ki, sağlık ve teknolojik olarak maddi dünyayı bire bir şekilde yeniden inşa etmek mümkündür. Ama kültürel belleği oluşturan değerleri “hatırlama”nın güçlü araçları olan, kimisi 3 ya da 5 bin yılda doğal olarak inşa edilen şehirlerin ve şehirlere kimliğini veren kutsal mekanların tahribiyle ortaya çıkan/çıkacak olan durumun telafi edilmesi hemen hemen olanaksızdır ve bunun etkileri muhtemelen çok uzun yıllar kendisini hissettirecektir.

*Bu yazı Metin BOZAN, Kutsal Mekanların Tahribinin Toplumsal Hafıza Üzerine Etkisi, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Aralık-2018 Cilt:10 Sayı:4 (22), Sayfa:1228-1237. Makalesinden hulasa edilmiştir.

** Prof. Dr. Metin BOZAN, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Mezhepleri Tarihi Öğretim Üyesi.

Kaynakça

ASSMAN, Jan, Kültürel Bellek, Çev. Ayşe Tekin, Ayrıntı, İstanbul 2015.

BOZAN, Metin, Şeyh Adi B. Müsafir, Hayatı, Menkıbevi Kişiliği ve Yezidi İnancındaki Yeri, Nubihar, İstanbul 2012

DEMİR, Habip, Horasan’da Şiilik İran’da Şiiliğin Tarihsel Kökleri, Otto, Ankara 2017

ELİADE, Mircea, Dinler Tarihi, Serhat Kitabevi, Konya 2005

GOODY, Jack, “Sözlü Kültür”, Millî Folklor, 2009, Yıl 21, Sayı 83, S. 128-132.

HELİMOĞLU Yavuz, Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yay., Ankara 1990

OCAK, Ahmet Yaşar, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İletişim Yay. İstanbul 1983.

ONAT, Hasan “Kerbela’yı Doğru Okumak” http://www.hasanonat.net/index.php/81-kerbela-y-dogru-okumak

SARIKÇIOĞLU, Ekrem, Din Fenomolojisi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2011.

YÖRÜKAN, Yusuf Ziya, Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, T. C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998. http://arkeofili.com/?p=1099

 

Devam >>

MEVLİD VE BİLİNÇ İNŞASI

 

 MEVLİD VE BİLİNÇ İNŞASI 

-Süleyman Çelebi’nin Mevlid Mesnevisi

Bir Âşığın Dilinden Rahmet Nebisi-

 

Cağfer KARADAŞ

 

MEVLİD’İN MANA VE MAHİYETİ

Asıl adı Vesîletü’n-Necât olan Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i gerçeklerden yola çıkan, temsilî yönü bulunan, duygu ve heyecan dünyasına hitap eden, esas olarak toplumsal bilinç inşa etmeyi hedefleyen mesnevi türü manzum bir eserdir. O, bir aşığın hayal hanesi, hisli nefesi, içten bir sesi, eşsiz namesidir. Maşuk ise kâinatın efendisi, Rahmanın sevgilisi, müminlerin bir tanesi, Rahmet Nebisi’dir.

Süleyman Çelebi yeni yurt edinilen topraklarda var olma derdi ve davasında olan bir toplumun ferdiydi. Verimli kılmak ve iyi ürün almak için toprağı işlemek ve ardından tohum ekmek ne kadar önemliyse, toplumu oluşturan fertlerde bilinç inşa etmek, zihniyet aşılamak, duygu dünyası kurmak, birlik ve beraberlik kültürü oluşturmak da o kadar önemlidir. Bunun için inanç, sevgi ve heyecan gerekir. Yaratıcıya inanç, yaratılana sevgi ve birlik-bütünlük heyecanı. Çelebi de bunu yapmış, Yaratıcımız olan Allah inancıyla başlayıp, yaratılanların en şereflisi, yegâne önderimiz, örneğimiz ve peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa sevgisini işlemiş ve bu topraklarda birlik-bütünlük heyecanı oluşturmayı hedeflemiş.

O, Devlet-i Âlî’nin bir güneş misali doğuş ve yükselişinin de, gün ortasında ortaya çıkan kara bulutların arkasında kayboluşunun da şahidi olmuş; hem Orhan Gazi, Murat Hüdavendigar ve Yıldırım Beyazıt’ın muhteşem fetih günlerinin parlaklığını görmüş hem de Yıldırım Beyazıt ile Emir Timur arasında cereyan eden Ankara Savaşı’nda alınan yenilginin getirdiği toplumsal dağılmışlığın acı tecrübelerini yaşamış. İşte bu dönemde dağılan zihinleri toplamak, pörsüyen bilinçleri canlandırmak, yeniden bir heyecan oluşturmak da sanki onun omuzlarına yüklenmiş; gönlünden kopan, dilinden dökülen ve kaleminden çıkan Vesîletü’n-Necât’ın hem dünyada hem ahirette kurtuluş vesilesi olmasını dilemiş.

O adeta bir çınar olmuş, halk gölgesine girmiş, duldasına sığınmış, onun duygu dünyasında kendi duygularını bulmuş; bu vesileyle kendini bilmiş, yaratan Rabbini tanımış, Rahmet Peygamberini anmış; zorluk zamanlarında kime sığınacağını, kimin sevgisiyle avunacağını, kimi örnek alacağını ve önder edineceğini öğrenmiş.

 

MEVLİDİN MUHTEVASI

Allah’ı Anmaktır Her İşin Başı

Bir Müslümanın olmazsa olmazı, Allah inancı ve Hz. Muhammed Mustafa sevgisidir. Bu onun dilinde ikrar, kalbinde tasdiktir. Kalbine tercümandır dili, dilinin nazargâhıdır kalbi. Kalbindeki inanç dilinde zikre, aklında fikre dönüşür de zikri neyse fikri o olur Müslümanın. Hepsi tevhidde buluşur, O’nun adı dilden dile dolaşır. Kula evvela Allah demek yaraşır. Bununla ancak kul kulluğa erişir, kardeş olur birbirine karışır. O yüzdendir, her şeyden önce Allah demenin görev olması, kulun kemalinin bununla tamamlanması.

“Allâh adın zikr edelim evvelâ

Vâcip oldur cümle işde her kula”

Çünkü Allah diyen kendini bilir, sınırlarını görür, imkânlarını tanır, hayra yönelir, şerden kaçınır; bir işe karar verdiğinde ve kalkıştığında Allah’a dayanır, zorluk ve sıkıntıda O’na sığınır; gazabından korkar, rahmetine koşar…  Allah da onun adeta gören gözü, duyan kulağı, tutan eli olur; basiret gözünü açar hem bu dünyada hem de öte âlemde işlerini hayra çıkartır, sevap defterini kabartır.

“Allâh adın her kim ol evvel ana

 Her işi âsân eder Allâh ana”

*

Bütün Âlem Yok İken O Var İdi

Allah’ın adıyla başlayan Çelebi; O’nun varlığına, birliğine, yaratıcılığına âlemi delil kılar. Çünkü âlem geçici, Allah kalıcı. Alem yok iken de Allah vardı.  Yerler ve gökler bütün kâinat; melek, cin ve insan bütün akıl sahipleri; hayvan, bitki ve cansız bütün varlıklar O’nun yaratmasıyla varlık kazanmışlar. Akıl ve irade verilenler imtihana tabi, verilmeyenlerse lisan-ı hal ile tesbihe memur kılınmışlar. Böylece kâinatın her kürresi ve zerresi O’nun hükmüne boyun eğmiş. Her şey O’na bağlı, O her şeyden müstağni; her şey O’na yönelir, O her şeyi yönetir.

“Cümle âlem yoğ iken Ol var idi

Yaradılmışdan Ganî Cebbâr idi

Var iken Ol yok idi ins ü melek

Arş ü ferş ü ay ü gün hem nüh-felek

Sun’ ile bunları Ol var eyledi

Birliğine cümle ikrâr eyledi

Kudretin ızhâr edüp hem Ol Celîl

Birliğine bunları kıldı delîl”

*

Çelebi’nin dağarcığındaki bilgiye göre âlem Hz. Muhammed Mustafa vesilesiyle yaratılmış. Öyle anlaşılıyor ki, “Sen olmasaydın, felekleri yaratmazdım” şeklindeki uydurma hadîs kabul edilen söz onun zihnine sahih olarak yansımış. Belki de kitlelerin duygu dünyasına böyle hitap etmek onun zihin dünyasına uygun gelmiş.

“Pes Muhammed’dir bu varlığa sebeb

Sıdk ile anın rızâsın kıl taleb”

Böylece Yüce Yaratıcıyı anlatmanın hemen ardından yaratılanların en şereflisini anlatmaya yol bulmuş. Bir diğer deyişle Çelebi, Rahmet Peygamberi’nin Yüce Allah’ın engin kudretinin eşsiz eseri olduğunu bu şekilde anlatmak istemiş. Bunu pekiştirmek için de ilk yaratılanın Hz. Peygamber’in nuru olduğunu dile getirmiş. Bu anlayışın birçok âlime göre hadis kabul edilmeyen bir söze dayanması, Çelebi’nin böyle düşünmesine engel teşkil etmemiş. Çelebi’nin sufî zihin dünyası bunu kolayca kabul etmiş. Kim bilir belki de O’na olan derin ve engin sevgisi, bu şekil düşünmeye onu sevk etmiş.

“Hak Teâlâ ne yaratdı evvelâ

Cümle mahlûkdan kim ol evvel ola

Mustafâ nûrunu evvel kıldı var

Sevdi anı ol Kerîm ü Kird-gâr”

*

Rahmet Nebisi Doğdu Yer Gök Nura Gark Oldu

Hz. Peygamberi anlatmak tabi ki doğumuyla başlamalıydı. Şair Çelebi, duygu ve hayal dünyasında O’nun doğumunu olağanüstü bir güzellikte kurgulamış: Meleklerin eşlik ettiği hatta yardıma koştuğu bir doğum sahnesi. Kimisi Âmine Hatun’un sırtını sıvazlamakta kimisi şerbet ikram etmekte. Ama hepsi O’nun doğumuna şahitlik etmekte, “Ehlen bik ve merhaba” demek için sabırsızlanmakta.

Bu olayı gerçek bir tarihi sahne olarak değil, şairin duygu ve hayal dünyasının kurgusu olarak görmek gerek. Çünkü ne siyer kitaplarımızda ne de tarih edebiyatımızda Âmine Hatun’dan böyle bir rivayet bulunmakta. Öyle görünüyor ki, şair mecazî ve temsilî bir yöntem kullanmakta: Doğum sancısı çeken bir annenin melekler tarafından sırtının sıvazlanarak sakinleştirilmesi ve cesaretlendirilmesi, sunulan şerbetle gönlünün ferahlatılması, bu acı ve ağır sancının arkasından gelecek güzelliğin ona müjdelenmesi…

Belki bu sahneleri bütün anneler yaşıyor da biz fark etmiyoruz. Kolay mı, bir can dünyaya getirmek, sancısını çekmek, içinden bir şeyin kopup ayrıldığını hissetmek?

Anneliğe ulaşmayı kolay mı sandın? Kolay mı sandın, can içinde can beslemeyi, canı candan koparmayı, acılar içinde kıvranmayı, sen kıvranırken herkesi sevince gark etmeyi, bunca acının ardından sevebilmeyi, kucağında bir sabiyi beslemeyi?

Demek ki Yüce Yaratan annelik bilinci ve duygusu kazanmaya bu sancıyı sebep kılmış, bununla duyguları coşturmuş, çocukla anne arasında güçlü bir bağ kurmuş. Bu yüzden olsa gerek bütün annelerin içinden kopup geleni, kendine bunca acı çektireni; şefkatle kucağına alması, bağrına basması…

“Âmine ider çü vakt oldu tamâm

Kim vücûda gele ol hayru’l-enâm

Susadım gâyet harâretden katı

Sundular bir câm dolusu şerbeti

İçdim anı oldu cismim nûra gark

İdemezdim nûrdan kendümi fark

Geldi bir akkuş kanadıyla revân

Arkamı sığadı kuvvetle hemân

Doğdu ol sâatde ol Sultân-ı dîn

Nûra gark oldu semâvât ü zemîn”

*

Bütün Nesneler Dile Geldiler Dediler Merhabâ

Hele o merhaba sahnesi var ki, sanki Hz. Adem’in yaratılışına veya Hz. İsa’nın mucizevî doğumuna nazire kılınmış. Hurilerin etrafta dört dönmesi, yeni doğmuş bebeğin Kâbe’ye yönelmesi, Kâbe’nin secde etmesi, o haldeyken tazarru ve niyazda bulunması… Bütün bunlar şairin hayal dünyasında en ince ve zarif çizgilerle çizilmiş, resmedilmiş; söze gelmiş, terennüm olmuş, dudaklardan dökülmüş… Kâinatın her zerresi adeta dile gelip “hoş sefâ geldin!” nidasında bulunmuş, her yeri nur kaplamış…

“Cümle zerrât-ı cihân idüp nidâ

Çağrışuben dediler kim merhabâ

Merhabâ ey âlî Sultan merhabâ

Merhabâ ey kân-ı irfân merhabâ”

*

O Rahmet Nebisi’nin dünyadaki ve ahiretteki halini ve görevini ayet ve hadislere gönderme yaparak ne güzel ifade etmiş Çelebi! Yaşayanlara rahmet vesilesi, ahirette günahkârlara son umut kapısı… O’nun insanlığa getirdiği hidayet, rahmet ve bereket ile ahiretteki şefaat niyazı bu kadar güzel anlatılabilirdi!

“Merhabâ ey rahmeten li’l-âlemîn

Merhabâ sensin şefîu’l-müznibîn”

*

Yaratılmışlar içindeki yeri, peygamberler arasındaki konumu, ulema ve evliya için ne anlam ifade ettiğini ayrı bir güzellikte dile getirmiş Çelebi beyitlerinde.

“Ey gönüller derdinin dermânı sen

Ey yaradılmışların Sultânı sen

Sensin ol Sultân-ı cümle enbiyâ

Nûr-ı çeşm-i evliyâ vü asfıyâ”

*

Nübüvvet mührü O’nunla vurulacaktı, vuruldu. Son nebi, son resul, son peygamber hâsılı Yüce Allah’ın insanlığa gönderdiği son elçi. O’nun getirdiği din, son haber; bütün insanlığa yetecek ta kıyamete kadar.

“Ey risâlet tahtının sen hâtemi

Ey nübüvvet mihrinin sen hâtemi”

*

Şairin hayal dünyasında, eşsiz şairane kurgusunda ne Mekke ne Kâbe, ne de O’nun içinde doğduğu toplum unutulmuş. Mekke aydınlığa gark olmuş, Kâbe secdeye kapanmış, toplumun her kesimi şaşkın, büyük bir olayın olduğu zannına kapılmış, hayırlı ve nurlu bir doğumun arefesinde, belki de tam içinde, bir şeyler olduğunu fark etmişler ama tam da anlayamamışlar. Çözmeye çalışmışlar, çözememişler. Bir taşı bile yerinden oynamadan Kâbe’nin nasıl secde ettiğinin şaşkınlığını yaşamışlar. Onların şaşkın bakışları karşısında Kâbe dile gelmiş neler neler söylemiş, mübarek doğumu müjdelemiş, kendisini putlardan kurtaracak, tevhîd bayrağını Mekke semalarında dalgalandıracak ‘Büyük Erin’ gelişini haber vermiş.

“Secde kıldı Ka‘be gördü hâs u âm

Düşmedi bir taşı hoş kıldı kıyâm

Rüknü rükne Ka‘be’nin virdi selâm

Dediler kim doğdu ol hayru’l-enâm

Ka’be bir savt etdi ol dem nâgehân

Dedi doğdu bu gice şems-i cihân

Pâk edüp küfr ile putlardan Resûl

Kurtarıser beni müşriklerden ol”

*

Rahmet Nebisi’nin peygamberlik görevini alması, risaletine delil kılınan mucizelerle anlatılır. Her şeyin zamanı vardı, nübüvvetin de zamanı yaşının kırka baliğ olmasıydı. Yaşı kırka erince Hz. Muhammed Mustafa’nın başına risâlet tacı kondu, çok mucizeler zahir oldu. En büyük mucizesi Kur’an’dı, ayet ayet indi, alemi nuruyla aydınlattı.

“Fahr-ı âlem erdi çün kırk yaşına

Kondu pes tâc-ı risâlet başına

Dem-be-dem âvâz gelürdi yâ Emîn

Seni kıldım rahmeten li’l-âlemîn

İndi Kur’an âyet âyet beyyinât

Zâhir oldu nice türlü mu‘cizât”

*

Hz. Cebaril oldu onun yol arkadaşı hem dindaşı hem sırdaşı. En büyük hissî mucizesi Mekke’de gerçekleşti, Yüce Allah’ın inayeti ve izniyle, ay ikiye yarıldı, iki parça olup birbirinden ayrıldı; inananın inancını artırdı, inkârcıyı yerin dibine batırdı.

“Çün işâret kıldı ol mahbûb-ı Hak

Parmağıyla ay oldu iki şak”

*

Cihan Şâhının Mi‘râcı Burakın Aşkı Cebrail’le Söyleşisi

Çelebi’nin en coşkulu ve hararetli anlattığı bölüm Mirac bahsidir. Şairin hayal hanesinde kurduğu sahneler, hayal perdemize adeta canlıymış gibi yansır. Her şey ve herkes dile gelir, bu olağanüstü olayı ve olayın büyük kahramanı Rahmet Nebi’sini anlatır. En ilginç sahne de O’na olan aşkından yemeden içmeden kesilmiş, erimiş, bitap düşmüş Burak’ın bülbül misali dile gelip yüreğinde yeşeren aşkı ve içinde çağlayan duyguyu anlatması ve Cebrail ile söyleşmesidir.

“Cebrâîl çün cennete vardı revân

Gördü kim bî-had burâk otlar hemân

İçlerinde bir burak ağlar katı

Yimez içmez kalmamış hiç tâkatı

Gözlerinden yaşı ceyhûn eylemiş

Ciğerini derd ile hûn eylemiş

…

Dedi Cebrâîl nedir ağladığın

Hüzn ile cân u ciğer dağladığın

Bâkî yoldaşın yiyüp içüp gezer

Sen inilersin de cânın ne sezer

 

Dedi kırk bin yıl durur kim yâ emîn

Aşkdır bana yemek içmek hemîn

Nâgehân bir ün işitdi kulağım

Gitdi aklım bilmezem solum sağım

Yâ Muhammed deyüben çağırdılar

Bir sadâ birle ki yürekler deler

Ol zamândan bilmezem ki no’lmuşam

Ol adın ıssına âşık olmuşam”

*

Böyledir şiir; hayal dağının zirvesinden kopunca, kendi etrafında döner, döndükçe büyür, büyüdükçe hacmi ve hızı artar, kocaman bir kütleye dönüşür; sanki olur büyük bir kâinat, içinde taşır zübde-i kâinat. Bir de şair Çelebi gibi Rahmet Nişanesi’nin aşığı olunca bu hayalin hızını ve çapını matematikle hesap etmek, istatistiklerle ölçmek, içindeki sakladıklarını kuru bakışla fark etmek öyle kolay değildir!

“Dinle gel mi‘râcın ol şâhın ayân

Âşık isen aşk oduna durma yan”

Bu beyit, tam da bunu anlatır. Âşık olmadan bunu anlayamaz ve anlatamaz hiç kimse. Böylesine dile gelemezdi yoksa şairin hayalinde hiçbir nesne, bunlar değildir basit bir efsane, şairin hayal dünyasından kopan hisle, aşkın sıcaklığını taşıyan nefesle; gökleri çınlatan sesle, dile gelen ve dudaklardan dökülen terennümlerdir. Anlamak istersen, hele bir gönülden dinle, içten gelen hevesle, kalbinden yansıyan sezişle…

“Çekdi ol demde burâkı Cebrâîl

Önüne düşdü ana oldu delil

Hoş süvâr oldu ana şâh-ı cihân

Açdı berrini burâk uçdu hemân

Tarfetü’l-ayn içre Sultân-ı ümem

Geldi Kuds’e irdi vü basdı kadem

Enbiyâ ervâhı karşu geldiler

Mustafâ’ya cümle ikrâm kıldılar

…

Hep gök ehli cümle karşu geldiler

Mustafa’ya izzet ikram kıldılar

“Merhabân bik” yâ Muhammed dediler

Ey şefâat kânı Ahmed dediler

Her biri kutluladı mi’racını

Dediler giydin saâdet tacını

Yürü kim meydan senindir bu gece”

*

Tövbe Edip İsyanımıza Âmîn Diyelim Çelebi’nin Duasına

Çelebi, tazarru ve dua ile hitama erdirir mesnevisini, böylece almış görünür hevesini, toplayacaktır ötede bütün bunların meyvesini, cennet-i ala da Havz-ı Kevser kıyısında giyer inşallah cennetlik kisvesini.

 

“İmdi gel isyânımız yâd edelim

Nâle vü zârı vü feryâd edelim

…

Cümlemiz isyânımızı bilmişiz

Hazretine rahmet uma gelmişiz

Umarız senden inâyetler ola

Rahmet irişe şefâatler ola

…

Afv idüp isyânımız kıl rahmeti

Ol habîbin yüzü suyu hürmeti

Sana lâyık kullar ile hem-dem et

Ehl-i derdin sohbetine mahrem et

Hem Süleyman fakîre rahmet et

Yoldaşın îmân makâmın cennet et

Yâ ilâhî kılma bizi dâllîn

Bu duâya cümleniz deyin âmîn”

Amîn, amîn, amîn…

 

*

MEVLİDİN KIYMETİ ve ZİHİN DÜNYAMIZDAKİ YERİ

Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât’ı, çağları aşarak bugüne kadar gelen ve kıymetinden bir şey kaybetmeden her dönemde gönülleri fetheden halkın Mevlid’i, edebiyatın mesnevisidir. Onun bu yönünü görmek ve bu çerçeveden değerlendirmek gerekir. Bunun dışına çıkan değerlendirmeler ya boşa kürek çekmek ya da metni amacının dışına çıkarmak anlamına gelir. Çünkü Vesîletü’n-Necât, duygusal bir şiir, hayal zenginliğinin ürünü eşsiz bir eser, kurgusal bir dünya, isminden de anlaşılacağı üzere kurtuluşa vesile olma niyetinde bir metindir.

Özellikle vesile olma yönüyle Mevlid, bir bilinç inşası amacı ve iddiası taşımaktadır. Çelebi, somut bir gerçeklik olan Rahmet Peygamberi’nin hayatı üzerinden giderek hayalin sunduğu atmosfer içinde dilin mecaz imkânlarını kullanarak temsili bir anlatımla sahih inanç etrafında sahici bir bilinç oluşturma çabasında olmuştur. Onun bu çabası, lafızlara dökülmüş, kelimelere bürünmüş, derlenmiş toparlanmış bir mana bohçasına dönüşmüştür. Bir başka benzetmeyle o, bir hat şaheserinin etrafını tezyin ve tezhip eden müzeyyin ve müzehhibdir. Nitekim Çelebi’nin mesnevide ortaya koyduğu doğum sahnesi, doğum esnasında görünen, görünmeyen, canlı ve cansız bütün bir dünyanın adeta dile gelmesi; miraç serüveni içinde geçen olgular, olaylar ve söyleşiler bunun belgesidir. Siyer kitaplarında geçmeyen Âmine Hatun’un doğum sahnesine dair anlatısı, Kâbe’nin dile gelip konuşması, Cebrail ile Burak’ın karşılıklı söyleşisi, şairin hayal dünyasının ürünleridir. Ama bunlar Hz. Peygamber’in gerçek hayatına, Kâbe’nin sahih anlamına ve İsrâ-Mirac olayının gerçekliğine zarar veren değil, hayalin, mecazın ve temsilin katkılarıyla bunların etrafında ilmek ilmek işlenen duygusal zenginlik örgüleridir.  Bu tür anlatım bilinç inşa etmede, duygusal bir atmosfer oluşturmada ve heyecan meydana getirmede çok etkili ve işe yarar bir yöntemdir. Halkımız da Mevlid’i bu yönüyle görmüş, bu amacıyla beğenmiş ve duygusal heyecan uyandıran cihetiyle sevmiştir.

Çelebi’nin Mevlid’ini bir itikad, siyer, tarih ve tasavvuf kaynağı gibi görmek doğru değildir. Bu tür yaklaşım Mevlid’i amacı ve işlevi dışına çıkarmak anlamına gelir. Maalesef biri selefi diğeri aşırı tutucu iki yaklaşım Mevlid’i bu şekilde amaç ve işlevi dışında değerlendirmeye tabi tutmakta ve buradan yola çıkarak aslı ve dayanağı olmayan yargılamalara gitmektedirler. Selefi yaklaşım, sanki halkımız Mevlid’i bir inanç ve siyer kaynağı görüyormuş gibi bir kaygıya kapılarak inanç noktasından değerlendirmelere gitmekte ve buradan büyük günahtan küfre/şirke giden bir yargılama yapmaktadır. Tutucu kesim ise aşırı duygusal tepki vererek Mevlid’i bir itikad, siyer ve tarih metni gibi görme yanlışlığına düşmektedir. Umut veren durum ise halkın her iki kesime de kulak asmadan Mevlid’e gerçek işlevi ve amacı doğrultusunda sahip çıkmasıdır.

Süleyman Çelebi’nin her bahrin sonunda “Ger dilersiz bulasız oddan necât / Aşk ile derd ile eydin es-Salât” dediği gibi, her müminin temel amacı cehennem azabından kurtulmak ve ilahî rahmete ulaşmaktır. Bu öyle rastgele değil; dileme, niyetine girme ve azmetmenin sonucunda gönülden ve kalpten istemeyle, salatı yerine getirmekle ve Rahmet Nebisi’nin ahlakıyla ahlaklanmakla mümkündür. Salatın dua, istiğfar ve namaz şeklinde üç anlamı bulunmaktadır. Bir dördüncüsü ise Rahmet Peygamberi Hz. Muhammed Mustafa’ya salat ve selam getirmektir. Nitekim Mevlid merasimlerinde bu beytin okunmasının ardı sıra salat ve selam getirilir. Aslında namazın her rekatında okunan Fatiha Suresinde bu dört anlamın hepsi bulunmaktadır. Fatiha’yı okurken bizler Rabbimize hamd ile şükürde bulunuruz, dünya ve ahiretin yegâne yaratıcısı ve yöneticisinin Yüce Allah olduğunu ifade ve itiraf ederiz, sadece O’na ibadet edeceğimize ve O’ndan yardım isteyeceğimize söz veririz, ardından bizleri iyilerin ve nimete ermişlerin yanında kılması, asilerden ve ilahi gazaba uğramışlardan uzak tutması için dua ve niyazda bulunuruz, âmîn diye de bitiririz.

Çelebi’nin son beyitlerinde Fatiha Suresindeki bütün bu anlamlar bulunmakta, Mevlid Mesnevisi de aynen onun gibi âmîn nidalarıyla nihayete ermektedir.

NOT:

1. Metinde zikredilen “Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım” sözü için bak. Aclunî, Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs, nşr. Ahmed el-Kallâş, Beyrut 1405/2005, II, 214.

İlk yaratılanın Hz. Peygamber’in nuru olduğu anlayışı için bakınız: Leknevî, el-Âsâru’l-merfu’a fi’l-ahbâri’l mevdû’a, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I, 42-43; Nâyif el-Abbas, Tehzîbü hâşiyeti’l-Beycûrî alâ’l-Cevhere fi’t-Tevhîd, Beyrut 1407/1987, s. 48.

Bazı Şii grupların Hz. Adem’den önce Ehl-i Beyt’in suretlerinin veya isimlerinin varlığı anlayışı ve söylemi için bk. Şeyh Müfîd, Ecvibetü’l-mesaili’l-Hacibiyye, nşr. Ali el-Horasanî, Beyrut 1435/1392, s. 38-41.

2. Mevlid metni için şu iki kaynaktan istifade edilmiştir:

Mehmet Akkuş, “Vesiletü’n-Necât”, Mevlid Külliyâtı, edit: Bilal Kemikli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, s. 79-103, https://diniyayinlar.diyanet.gov.tr/Documents/MevlidKulliyati1.pdf, 17.03.2021, 22:37;

Bilal Kemikli, Süleyman Çelebi ve Mevlid, Ketebe Yayınları, İstanbul 2018, s. 23-67.

14 Şaban 1442 / 27 Mart 2021

Devam >>