Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nden
PROF. DR.
İSMAİL HAKKI GÖKSOY İLE RÖPORTAJ
Bize kısaca ailenizden, memleketinizden ve
çocukluğunuzdan bahseder misiniz?
1960 yılında Isparta’nın Sütçüler ilçesine bağlı
Sağrak Köyü’nün Sağlık Pınar (Gökpınar) mevkiinde doğdum. Dedem ve büyük dedem
ilk önceleri Sütçüler ilçe merkezinde otururlarken, İstanbul’a gidip orada
seyyar sokak sütçülüğü yapmışlar. Sütçülükten kazandıkları parayla memlekete
geri döndükten sonra Cumhuriyetin ilk yıllarında Gökpınar mevkiinden bahçe ve
tarla satın alarak oraya yerleşmişlerdir. Aslında İstanbul ve Ankara gibi büyük
şehirlerdeki seyyar sütçülük mesleği, yakın dönemlere kadar bugünkü Sütçüler
ilçesi ve köylerinde yaşayan birçok ailenin önemli bir geçim kaynağı idi. Daha
önce Eğirdir ilçesine bağlı Cebel nahiyesi iken, 1938 yılında ilçe olurken bu
meslekten dolayı ilçenin adı da Sütçüler adını almıştır. Ben de okumasaydım, İstanbul
veya Ankara’da bu mesleği yapanlardan biri olurdum herhalde. Çünkü diğer üç
erkek kardeşim de belirli sürelerle bu mesleği icra ettiler. Babam ve annem bir
çiftçi ailesiydi. Ekip biçtiğimiz bahçe ve tarlaların yanı sıra koyunlarımız,
keçilerimiz ve sığırlarımız vardı. Dört erkek ve iki kız kardeş olmak üzere toplam
altı kardeşiz. Ben, ikinci sırada doğan çocuktum ve babam askerde iken
doğmuşum. Çocukluğumuzda ailemize tarlada, bahçede ve hayvanlara bakmada yardım
ederdik.
Çocukluk yıllarımı Gökpınar’da geçirdim ve ilkokulu
oturduğumuz yerden 7, 8 kilometre uzaklıktaki Sağrak köy ilkokulunda okudum.
Her sabah yaya olarak birkaç çocuk ile birlikte okula gider ve akşamüstü geri
dönerdik. Havaların çok karlı ve yağışlı olduğu bazı kış günlerinde köydeki
sınıf arkadaşlarımızın ve akrabaların evinde kalırdık. O zaman ilkokulda iki
öğretmen vardı ve 1. 2. 3. sınıfları bir öğretmen, 4. ve 5. sınıfları da diğer
öğretmen okuturdu. O yıllarda köy okullarına devlet tarafından Amerikan hibe
yardımı çerçevesinde Amerikan süt tozu ve beyaz un dağıtılırdı. Her öğrenci
ailesi nöbetleşe sabahleyin okulun bahçesinde yakacağı odunları da beraberinde getirerek
bunları pişirirdi. İkinci veya üçüncü teneffüste de öğrenciler sıraya girerek
birer bardak süt ve bir yufka ekmek alarak beslenirlerdi. Ayrıca, her sabah
yanımıza evden çıkarken içinde yufka, haşlanmış patates ve yumurta, çökelek ve
tereyağı gibi yiyeceklerin olduğu azığımızı yanımıza alırdık. Dördüncü sınıf
sonunda mahalleye ilkokul açıldı ve beşinci sınıfı ise mahallede okudum. Burada
da tek öğretmen tüm sınıfları okuturdu. Toplamda 15 öğrenci idik.
Eğitim hayatınız ile ilgili bilgi
verir misiniz?
İlkokulu bitirdikten sonra, bir yıl mahallede kaldım ve kış aylarını evde
halı dokuyarak geçirdim. Zira babam benden bir yıl önce mezun olan ağabeyimi
ilçedeki ortaokuluna yazdırdı ve onu okumaya gönderdi. Orada o, ücretli okul
pansiyonunda kalıyordu. İki çocuğu okutamam düşüncesiyle beni ortaokula göndermedi.
Ancak ertesi yıl beni ilçedeki Kuran kursuna yazdırdı. Daha sonraları babam,
beni Kuran kursuna göndermesinin sebebini ise, şöyle açıklamıştı. Birkaç ay
yaşayan küçük kardeşimiz ölmüş ve babam da mahalledeki bir hocadan çocuğun
defnedilmesini talep etmiş. O da, “benim işim var, başka yere gideceğim”
diyerek babamın talebini geri çevirmiş. Babam da o kızgınlıkla köye giderek köy
imamını getirtip, çocuğun cenazesini ona kaldırtmış. Bu olaydan birkaç ay sonra
da, Kuran kursuna talebe toplayan ilçedeki bir imam, babamla görüşüp okul
yaşında çocuğu olduğunu öğrenince beni göndermesini istemiş. Babam da bunun
üzerine beni ilçe merkezine götürerek Kuran kursuna yazdırdı. Bu şekilde elifbadan
başlayarak bir yıl boyunca Sütçüler Kuran Kursu’nda okudum. Burada aldığım ilk
dini eğitimim sırasında falakaya yatırılmadım; ancak ezberleri zamanında
yapamayan kurs arkadaşlarımın falakaya yatırılarak cezalandırıldığını gördüm.
Öğrenimin sonunda ilçe merkezindeki Seferağa Camisi’nde hatim merasimi oldu ve
buna ailelerimiz de katıldı. Ertesi yıl ilçe müftüsü iyi çalışan kurs
öğrencilerini ortaokula yazdırdı, bazı arkadaşlar da hafızlığa başladılar. Böylece,
hem Kuran kursunun yurdunda kaldım hem de Sütçüler Orta Okulu’na devam ettim. Ortaokulunda
yeterli öğretmen olmadığı zaman bazen ilçedeki bürokratlar derse gelirdi.
Mesela, bir yıl boyunca İngilizce dersimize ilçenin kaymakamı girdi. Onun dersi
çok disiplinli geçerdi. Din dersine ise hep müftü girerdi. İş eğitimi ve tarım
dersi diye bir ders vardı ki, ona da ilçedeki orman işletme müdürü olan
mühendis girerdi.
Ortaokulu bitirdikten sonra, 1975 yılında il merkezine giderek Isparta
İmam-Hatip Lisesi’ne kaydoldum. Aynı zamanda müracaat ettiğim Vakıflar
Yurdu’nun sınavını kazanarak yatılı yurda yerleştim. Benden iki yıl önce mezun
olan ağabeyim ise, Isparta Lisesi’nde okuyordu ve o arkadaşı ile evde
kalıyordu. O liseyi bitirdikten sonra eğitimine devam etmedi ve daha sonra
polis memuru oldu. Diğer kardeşlerimden de ilkokul sonrasında okuyan olmadı. Ben
de, 1979 yılında İmam-Hatip Lisesi’ni bitirdikten hemen sonra girdiğimiz
imamlık sınavını kazanarak Isparta’nın Senirkent ilçe merkezindeki Şeyhler
Camisi’ne imam-hatip olarak atandım. Bir yıl burada imamlık yaptım. Ertesi yıl
İzmir Yüksek İslam Enstitüsü’nün sınavlarına girdim ve kazandım. Kafamda hem
okuyup hem de İzmir içinde veya yakınında bulunan bir camiye tayin
çıkarttırmayı düşünüyordum. Enstitüde hem okuyup hem çalışanların olduğunu da
duymuştum. Ancak, bu düşüncemi gerçekleştiremedim. Çünkü 12 Eylül 1980
tarihinde ülkede askeri darbe oldu ve tüm tayinler durduruldu. Enstitüye kesin
kayıt yaptırmak için gideceğimde bile, müftü ve kaymakamdan zorla izin
almıştım. Okuma azmim ağır bastığı için imam-hatiplik görevimden istifa edip
İzmir’e okumaya gittim ve yüksek dini tahsil hayatıma orada başladım. İkinci
sınıfta iken, tüm İslam enstitüleri İlahiyat fakültelerine dönüştürüldü. O
yıllarda kimisi buna karşı çıkmakta kimisi de bunun çok faydalı olacağını
söylüyorlardı. Fakülte olunca daha çok doktoralı, doçent ve profesör hocalarımız
oldu. Bunların derslerini dinlerken, daha seviyeli eğitim verdiklerini anlamaya
başladım. Dördüncü sınıfta iken, bende de yüksek lisans yapma gibi düşünceler
hâsıl oldu. Zira bizden bir yıl önce mezun olan iki öğrenci fakülteye asistan
olarak atandılar. Enstitüden gelen bazı hocalarımız da, doktora öğrenci
kimliklerini göstererek biz de siz gibi öğrenciyiz diyorlardı. Önümüzdeki bu
tür örnekler, tahsilimi devam ettirmeyi teşvik etti.
Son sınıfın son aylarında fakülte panosunda Türkiye Diyanet Vakfı’nın
yurtdışı mastır ve doktora bursu ilanını gördüm. Bazı sınıf arkadaşlarımızın ve
hocalarımızın da teşviki ile bu burs programına müracaat ettim. Ankara’ya
giderek bu ilanın sınavına katıldım. Sınava katılan ve farklı İlahiyat
fakültelerden gelen öğrenciler arasından 10 öğrenci seçildi ve İzmir
İlahiyattan da ben seçildim. Müjdeli haberi, sözlü olarak ilk defa dekan
yardımcısı hocamız Avni İlhan Bey beni odasına çağırarak vermişti. Daha sonra
da yazılı olarak tarafıma bildirildi ve Ankara’ya yabancı dil kursuna katılmak
üzere çağrıldım. Yaz ayları boyunca Ankara’da Diyanet merkezinde Devlet Lisan
Okulu’nun hocalarının verdiği yoğun bir İngilizce dil kursuna devam ettik. Bu kursa
aynı zamanda İlahiyat fakültelerindeki bazı asistanlar ve yardımcı doçentler de
katılıyordu. Yurt dışına çıkış için resmi işlemlerimizi tamamladıktan sonra 7
Ocak 1985 tarihinde İngiltere’ye giriş yaptım. Önce Durham şehrinde 6 burslu Türk
arkadaş ile birlikte İngilizce dil kurslarına devam ettik. Daha sonra Manchester
Üniversitesi’ndeki Yakındoğu Araştırmalar Bölümü’nde (Department of Near
Eastern Studies) mastır eğitimine başladım. Buradaki yüksek lisans eğitimini
bitirince Londra’ya geçerek Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Araştırmaları
Okulu’nda (School of Oriental and African Studies - SOAS) doktoraya başladım.
Haziran 1991’de bu merkezdeki doktora tezimi başarıyla tamamlayarak Türkiye’ye
döndüm.
Neden İslam Tarihi alanını ve
akademisyenliği seçtiğinizi anlatır mısınız?
Önce isterseniz niçin akademisyenliği seçtiğimi bahsedeyim. Akademisyen olma
ve tahsilimi ilerletme fikri, fakülte yıllarımın sonlarında oluşmaya başladı.
İslam enstitüleri fakülteye dönüşünce, yüksek lisans ve doktora tahsil
seviyeleri ve akademik unvanlar hakkında bilgi sahibi olmuştum. Fakültede
unvanlı hocalarımızın sayısı artmaya başlamıştı. Ben de okumaya meraklı olduğum
için eğitimimi devam ettirmek istiyordum. Hatta babamın karşı çıkmasına rağmen,
imamlıktan ayrılıp İzmir’e okumaya gitmiştim. Fakültede İzmir’de imamlık yapan ve
yaşça benden büyük olan bir sınıf arkadaşım vardı. Sınav öncesinde yanıma gelir
ve işlediğimiz ders konularını ona anlatırdım. O, benim anlattıklarımla sınava
girer ve geçer not alırdı. Bir gün bana, İngilizce kursuna yazılmamı ve seneye yüksek
lisansa devam etmemi söyledi. Ben de kendisine “kursa yazılacak param yok”
deyince, “ben sana parayı bulurum” dedi. Birkaç gün sonra bana camiye gelen hayırsever
cemaatinden birinin gönderdiği biraz para getirdi ve “bunu al doğruca kursa
yazıl, devamını ben sana getireceğim” dedi. Ben de ertesi günü hemen İzmir’in
Alsancak mevkiindeki Amerikan Kültür Merkezi’nin İngilizce kursuna yazıldım.
Kurs sayesinde İngilizceyi epeyce ilerlettim ve son sınıfta bu dersten hep
yüksek not alırdım. Ankara’ya Diyanet Vakfı’nın yurtdışı burs sınavına
gittiğimde İngilizce sözlü sınavında da oldukça iyi performans göstermiştim. Böylece
bende hem hocalarımın hem de bazı arkadaşlarımın teşvikiyle tahsilimi
ilerletmek fikri gelişti. Aksi halde ya Milli Eğitimde öğretmen ya da Diyanette
görev alma imkânım olabilirdi.
İslam tarihi alanını seçmem ise, bize burs veren kurumun yetkililerinin
yönlendirmesi ve yurt dışında almış olduğum yüksek lisans ve doktora eğitimim
neticesinde şekillendi. O dönemdeki Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı Dr. Abdülbaki
Keskin Bey, Türkiye Diyanet Vakfı’na bağlı olarak İslam Araştırmaları Merkezi
(İSAM) kuruluncaya kadar yurtdışına gönderilen burslu öğrencilerden sorumlu
kişi idi. O, bizleri İslam dünyasının farklı coğrafyaları üzerinde çalışmamızı
istedi. Müslüman ülke ve bölgelerin özellikle son yüzyıllarının tarihi ve
coğrafyası, dini gelişmeleri, düşünce hareketleri ve geçirdikleri sömürge
tecrübelerinin araştırılmasını çok önemsiyordu. O yıllarda İslam dünyası ile
ilgili olarak Türkiye’de akademik anlamda ciddi araştırmalar yapan kimseler
yoktu. Yapılanların çoğu bazı tanınmış Müslüman yazarların eserlerinin
tercümesi veya gazetecilerin yazdıkları deneme tarzındaki yayınlar vardı. Bunun
için her birimize farklı coğrafyalarla ilgili çerçeve konular verdi. Bana da ilk
zamanlar adını bile hiç duymadığım İslam dünyasının Malay-Endonezya bölgesi
düştü. Manchester’de o bölgenin uzman hocası olmadığı için orada Sudan üzerine
bir yüksek lisans tezi hazırladım. Sudan’da mehdi idaresinin yıkılışı ve
İngiliz sömürge yönetiminin kuruluşu hakkında idi. Doktora tahsili için ise, daha
sonra o bölgeyi çalışan hocaların bulunduğu Londra Üniversitesi’ne bağlı olan
SOAS’a geçtim. O yıllarda Londra’daki SOAS, Avrupa’daki en önemli şarkiyat
merkezlerinden biri kabul ediliyordu.
Hocam, doktora yaparken ne tür zorluklarla
karşılaştınız?
Doktora
yaparken, maddi olarak çok fazla zorlukla karşılaşmadım. Aldığımız burs fazla
olmamakla birlikte, idareli harcayarak geçinmeye çalışırdık. Çoğu zaman öğle
yemeği için çantamızda sandviç tarzı şeyler götürür ve onunla beslenirdik. Aylık
300 pound ile başladığımız bursumuz, zamanla 600 pounda kadar çıkmıştı. Doktora
yaparken en fazla dil konusunda zorluklarım oldu. Zira Londra’da doktoraya
başvurduğumda mülakat sınavı yapan hocalar bana ne tür konular çalışmak
istediğimi sordular. Ben de kendilerine, bana burs veren kurumun benden
Endonezya üzerine çalışmamı istediklerini söyledim. O ülkeyle ilgili bir tarih
konusunun çalışılması için önce senin Hollandaca öğrenmen gerekir dediler. İngilizce
bilmen yeterli olmaz. Çünkü Endonezya eski bir Hollanda kolonisidir. Orayla
ilgili tarih kaynaklarının hepsinin bu dilde olduğunu belirttiler. Ben de
kendilerine Manchester’da mastır yaparken aynı zamanda Hollandaca kursuna devam
ettiğimi ve bu dili öğrenmeye başladığımı söyledim. Nitekim daha mastır
yaparken, Manchester Üniversitesi’nde Hollandaca kursunun olduğunu öğrendim ve
ona kaydolmuştum. Ancak, derslerimin yoğunluğu nedeniyle çok fazla ilerleme
kaydedemedim. SOAS’daki mülakat sonunda beni ileride doktoraya geçiş yapmak
üzere Mphil (İngiltere’de mastır ve doktora arası bir derece) öğrencisi olarak
kaydettiler. O yıllarda İngiltere’deki tanınmış üniversiteler doktora
öğrencilerini önce Mphil öğrencisi statüsüyle başlatırlardı. Okulun İngilizce
yabancı dil sınavını da daha önce girmiş ve geçmiştim. Bir yıl sonrasında tez
konumla ilgili olarak verdiğim bir bölüm seminerinde danışmanlarım yaptığım
sunumu gayet başarılı buldular ve ertesi günü doktora öğrenciliğine hemen transferim
yapıldı.
Bize çalışmalarınızdan bahsedebilir misiniz?
Yüksek Lisans çalışmamı, Manchester Üniversitesi
Yakındoğu Araştırmaları bölümünde yaptım. Sınıfta dört Türk öğrenci, birkaç
Arap ve bir, iki Çinli öğrenci vardı. Bölümdeki hocalarımız arasında bazı meşhur
şarkiyatçılar da vardı. Mesela, Prof. C.E. Bosworth gibi. O, aynı zamanda Brill
yayınevinin çıkardığı İslam Ansiklopedisi’nin editörü idi. Ayrıca, Prof. F.A.K.
Yasemee, Prof. C. Imber, Dr. N. Calder gibi şarkiyatçılardan dersler aldım.
Mastır derslerimizden birisi, Prof. Bosworth’ın verdiği “Modern Developments in
Islam” idi ve bu derste İslam dünyasında son yüzyıllarda ortaya çıkan dini
akımları işlerdik. Hoca dersle ilgili uzunca bir okuma listesi verdi ve dersi
de önündeki notlara dayalı olarak anlatırdı. İlk derste aldığımız notların
yetersiz kalacağını düşünerek hocadan dersi teybe kaydetmek için izin aldık. Birkaç
hafta öncesinde bir teyp almıştım ve onu kullandık. 90 dakikalık kaset dolunca,
tak diye ses çıkarırdı. Hoca dersin bittiğini ondan anlardı. Her hafta birimiz
kasetteki kaydı yazıya aktarır ve sonra fotokopi yoluyla çoğaltarak Türk
arkadaşlar arasında paylaşırdık. Bu bizim İngilizcemizi geliştirmede çok
faydalı oldu. Prof. Yasemee’nin de “European Expansion over the Islamic world”
adında bir dersi vardı ve bu ders Avrupalı sömürgeci devletlerin Asya ve Afrika
kıtalarındaki İslam coğrafyalarını nasıl hâkimiyetleri altına aldığını ortaya
koyuyordu. Bir nevi sömürgecilik tarihi idi. Onun ayrıca “Texts on History”
adında ayrı bir dersi daha vardı ve tarihi metinlerin analizini yapardık. Hatta
hoca birkaç hafta Lozan konferansındaki görüşmelerin İngilizce resmi
tutaklarını getirdi ve onların değerlendirmesini yaptık. Norman Calder’dan
“Islamic Law” dersini aldım. İslam hukukun gelişimi ve Serahsi’nin Arapça
Mebsut adlı eserinden seçme metinler okuduk. Diğer mezhep görüşleriyle birlikte
değerlendirmeler yapardık. C. İmber de Osmanlı tarihi ve hukuk sistemi hakkında
dersler veriyordu. İran asıllı bir bayan hocadan da Arapça metinler dersi
almıştık. Mastır tezi olarak da, Yasemee’nin danışmanlığında “The Establishment
of Anglo-Eygptian Rule in the Sudan (1898-1914)” başlıklı Sudan hakkında bir
tez hazırladım. Yaz döneminde mastır tezimi hazırlarken ilk defa Londra’daki İngiliz
arşivleriyle tanıştım ve Public Record Office’de arşiv dosyalarını karıştırmaya
başladım. Ayrıca, Durham şehrindeki üniversite kütüphanesinde “Sudan Papers”
adlı özel arşivden istifade ettim.
Doktora çalışmalarıma gelince, daha önce bahsettiğim
gibi mastırı Manchester’da bitirince Ocak 1987’de Londra’ya taşındım ve SOAS’da
doktoraya başladım. Doktorayı iki danışmanın rehberliğinde yaptım. Bunlardan
ilki Alman asıllı filolog ve Malay-Endonezya edebiyatı uzmanı Prof. Ulrich
Kratz idi. O, SOAS’ta Güneydoğu Asya Dilleri ve Kültürleri Bölümü başkanı idi.
Diğer danışmanım ise, Prof. R. Smith idi ve o da SOAS’ın Tarih bölümünde Güneydoğu
Asya bölge tarihçisi idi. Malezya ve Vietnam üzerinde çalışıyordu. Aynı zamanda
Tarih bölümünün Güneydoğu Asya Bölgesi Lisansüstü Çalışmalarının akademik
yöneticisi idi. Doktoranın ilk yılında devam etmek mecburiyetinde olduğumuz,
fakat sınavı olmayan birkaç ders aldım. Doktorada çok fazla ders yoktu. Dersler
de, genellikle tarih usulü, kaynakları ve araştırma nasıl yapılır bunlar
üzerine idi. Ayrıca her iki haftada yapılan bölüm seminerlerine katılma
zorunluluğumuz vardı. Her Salı günü öğleden sonraları da her öğrencinin
katılabileceği ve “public lecture” denilen konferanslar olurdu ve bazı tanınmış
kişiler davet edilirdi. Oryantalizm kitabının yazarı Prof. Edward Said’i ilk
defa orada dinledim. Doktora dersleriyle ilgili olarak bir gün Ortadoğu
tarihçisi Prof. E. Yapp, derste doktora tezi hazırlarken toplanan kaynakların
ve bilgi fişlerinin muhafazası konusunu işliyordu. Bu hususta kendi yaşadığı
bir tecrübeyi anlattı. Doktora çalışması sırasında araştırma maksadıyla yurt
dışına gittiğinde teziyle ilgili biriktirdiği bilgi fişlerini bir bankanın
emanet dolabında sakladığını anlattı. “Ne aileme ne de arkadaşlarıma onları
emanet edebilirdim. Çünkü onca zahmetle topladığım bilgiler ve yazdığım
fişlerim, benim için bir altın değerindeydi” dedi. Bilgisayara yazdıklarının
yedeklemelerini yapmayan ve “yazdıklarımı kaybettim” diye özür beyan eden öğrencilerime
bazen onun bu sözlerini hatırlatırım. Bilgiye ulaşmanın önemi kadar onu
muhafaza etmenin de çok önemli olduğu bir gerçektir.
Derslerin dışında başlangıçta haftada bir, daha
sonraları 15 günde veya birkaç haftada birinci danışman hocamla görüşme
yapardım. İkinci danışmanımla daha az ve genellikle ayda bir görüşürdük. İlk
görüşmeden sonra danışmanım elime birkaç sayfalık okuma listesi verdi. Bir
taraftan Endonezya hakkında kitap ve makale okurken, diğer taraftan da Hollandaca
dil kurslarına yazıldım. Londra Üniversitesi’nin University College (Edebiyat
Fakültesi) denilen biriminde Hollanda Dili ve Edebiyatı bölümü vardı ve orada
Hollandaca dersine devam ettim. Ayrıca, London School of Polytechnic’deki
Hollandaca akşam kursuna kaydolmuştum. Bu arada yapacağımız doktora tez konusu
üzerinde de istişareler yaptık. Danışmanlarım yine Türkiye ile bağlantılı, yani
Osmanlı-Endonezya bağlantılı bir konu çalışmamı istediler ve eski Türkçe (Osmanlıca)
kaynakları kullanabileceğimi söylediler. Ben de, bana burs veren kurumun
çerçeve konusunu söyleyerek sonunda tez konumuz Endonezya’nın bağımsızlık
mücadelesi yıllarında Hollanda’nın takip ettiği İslam politikası ve Müslüman
liderlerle ilişkileri üzerinde olmasında karar kıldık. İngilizcesi ise, “Dutch
Policy towards Islam in Indonesia, 1945-1949” idi.
Hollandaca dilini epeyce ilerlettikten sonra
Hollanda’ya gittim ve ilk gidişimde dört ay kaldım. Lahey Dil Merkezi’nde
Hollandaca kurslarına devam ettim ve ayrıca Hollanda kütüphane ve arşivlerinde
tez konumla ilgili kaynak taraması yaptım. Ertesi yıl yaz döneminde tekrar
Hollanda’ya giderek iki ay boyunca Lahey’deki devlet arşivlerinde ve Lahey,
Leiden ve Amsterdam’daki kütüphanelerde çalıştım. Arşiv çalışması, kütüphane
çalışmasından daha zor bir iştir. Bazen sabahtan akşama kadar dosya karıştırır,
tezinizle ilgili hiçbir bilgi bulamazsınız. Bazen de bir belge bulduğunuzda
sevinciniz göklere çıkar. Çalıştığınız konunun zamanı yakın tarihe ait ise,
bazen her belgeye ulaşma izni verilmez. Bir gün arşiv kataloglarını tararken,
dosya tasnif başlığında İslam kelimesi de geçiyordu, ancak önüne bir kırmızı
işaret koymuşlardı. Dosya numarasını evrak talep fişine yazdım ve arşiv
görevlisinden istedim ve okuma salonundaki masama oturdum. Görevli yeni dosyayı
getirdiğinde, masamdaki yeşil ışık yanar ve dosyayı almaya giderdim. Evrak
masasına varınca, görevli “talep ettiğiniz bu evrak araştırmaya kapalı,
kapalılık süresi henüz bitmemiş” dedi. Sonra daha üst görevliye gidip dosya
numarası ve başlığını verdiğimde, o bana gerekçesini anlatmaya çalıştı. Dosya
içinde adı geçenlerin önemli şahıslar ve hala hayatta olduklarını belirterek bu
belgenin araştırmaya açık olmadığını söyledi. Böylece, arşivlerde bulunan bazı
evrakın gizliliğinin kaldırılmadığını biliyordum; ancak bunu bizzat kendim de
yaşamış oldum. Tezimin bilgi kaynaklarının büyük çoğunluğunu Hollandaca arşiv
belgeleri vasıtasıyla oluşturdum. Ayrıca, Londra’daki İngiliz arşivi ile gazete
arşivinde de araştırmalar yaptım.
İkinci yılımda iki dönem SOAS’taki Endonezyaca dil
kursuna devam ettim. Daha sonra Londra’daki Endonezya büyükelçiliğine araştırma
vizesi almak üzere başvurdum. Ancak bir yıl sonra danışman hocamım referansı ve
girişimiyle vize alabildim ve 1990 yılı yazında ailemi Türkiye’ye bırakıp
Endonezya’ya gittim. Üç ay boyunca başkent Cakarta’daki Endonezya arşivinde ve
milli kütüphanede çalıştım. Endonezya arşivinde tez konumla alakalı çok fazla
belge bulamadım. Çünkü Hollanda 1949 yılında Endonezya’ya bağımsızlık
verdiğinde, oradaki sömürge hükümetinin tüm resmi evraklarını da iki büyük
gemiyle anavatanlarına taşımışlardı. Ancak, çalıştığım ülkeyi tanımak ve saha
araştırması yapmak açısından benim için bu fevkalade faydalı oldu. Bu arada
Endonezya dil seviyemi de geliştirme fırsatı buldum. 1990 yılı sonbaharında
Londra’ya döndüğümde, tezimin iskeleti ve müsvedde yazımı büyük oranda
oluşmuştu. Daha önce yazıp danışmanlarıma verdiğim bölümlere yeni ilaveler,
düzeltmeler ve bütün olarak da son tashihlerini yaparak yazım aşamasını
tamamladım ve jüri önünde Mayıs 1991’de başarıyla savunarak doktor unvanını
aldım. Danışman hocalarım ve jüri üyeleriyle birlikte kutlama yemeğine
gittiğimizde, daha önce bana hep “Mr. Göksoy” diye hitap ederlerken, sınavdan
sonra bana “Dr. Göksoy” diye hitap etmeye başladılar. Ben de bunun birkaç yıl
süren emeklerimin ve gayretimin bir sonucu olduğunu düşünerek çok memnun
olmuştum.
Yurtdışındaki mastır ve doktora eğitimini
tamamlayınca, Türkiye’ye döndüm ve bir süre İstanbul’daki İSAM’da çalıştım.
Aldığım burs karşılığında bu kuruma zorunlu hizmet yapmakla yükümlü idim. Burada
İslam Ansiklopedisi için yazılacak maddelerin ve diğer işlerin yanı sıra bir
yandan da İngilizce doktora tezimi Türkçe’ye tercüme ettim. İki bölüm daha
ilave ederek doktora tezimi bir kitap formatına dönüştürdüm ve “Endonezya’da
İslam ve Hollanda Sömürgeciliği” adıyla 1995 yılında İSAM yayını olarak
yayınlandı. Bu arada kısa süreli askerlik hizmetimi de tamamladım. 1993 yılı
sonuna doğru, Isparta’da yeni kurulan Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi’ne İslam Tarihi yardımcı doçenti olarak atandım. Doçentlik çalışması
olarak “İslam’ın Güneydoğu Asya’ya Girişi ve Yayılışı” başlıklı bir çalışma
hazırladım ve 1998 yılında doçent oldum. 2004 yılında da “Güneydoğu Asya’da
Osmanlı-Türk Tesirleri” başlıklı bir kitap çalışmasıyla da profesörlüğe
yükseltildim. Geride kalan 20 yılı aşkın ve hatta 30 yıla yakın bir zaman
dilimi sırasında yaptığım çalışmaları takdir edenler olduğu gibi “Ne işin var?
Ta Endonezya gibi uzak ülkeleri çalışmaya” diyenler de oldu. Hatta burs veren
kurumun bazı yetkililerinden yanlış yönlendirildiğimiz yönünde eleştirilerle de
karşılaştım. Ancak, yazdıklarımı okuyup da hiç tanımadığım kimselerden aldığım
küçük taltifler ve görüşlerime başvurmayı gerekli görenlerin aramaları bile
beni hep mutlu etmeye değmiştir. Yaşadığım tecrübeler, aynı zamanda yetişmiş
insan kaynağın ne kadar önemli olduğu bilincini fark etmeme de yardımcı
oldular.
Hocalarınızın tarihçiliğiniz üzerinde nasıl bir tesiri
oldu?
Gerek mastır gerekse doktora eğitimi sırasında tarih
derslerine ve tarihi konulara hep ilgi duyardım. Aldığımız dersler de
genellikle genel tarihin yanı sıra siyasi tarih ve İslam tarihi konuları ile
İslam düşünce tarihi alanına yönelikti. Ancak bunların çoğunluğu dönem
itibariyle İslam tarihinin ilk yüzyılları değil daha ziyade son birkaç
yüzyılına ait derslerdi. Ders aldığımız hocalarımız da genellikle son
yüzyılları çalışmaktaydılar. Mastır yaparken bile orijinal tarihi metinlerin
yorumlanması ve değerlendirilmesi gibi ödevler (essay) hazırlıyorduk. Doktora
yaparken ilk zamanlar genelde her hafta belirli bir saatte görüştüğümüz birinci
danışmanım Prof. Kratz, geçtiğimiz bir hafta boyunca ne okuduğumu ve
okuduklarımın kısa özetini sözlü olarak benden isterdi. Okuduğum makalenin,
kitabın veya kitap bölümünün ortaya koyduğu temel argümanın ne olduğunu sorgulamaya
çalışırdı. Diğer hocam Prof. Smith ise, kendisi daha çok arşiv çalışması yapan
bir tarihçi olduğu için arşiv belgelerindeki bilgilerin kullanımı ve tarih
yazımını gerçekleştirirken olaylara eleştirel bir metotla ve dışarıdan birinin
bakış açısıyla bakılması gerektiğini vurgulardı. Hatta tezimle ilgili verdiğim
bölümü okuduğu zaman, bir defasında sayfanın kenarına bir not düşerek kullandığım
Hollandaca kaynaklardaki ifadelerin ve üslubun tesirinde kalmamam gerektiği hususunda
beni uyarmıştı. Bu tür örnekler, tarih araştırması yapanlar için de önemli hususiyetler
olsa gerektir.
Size göre Türkiye’de İslam Tarihi çalışmalarının ve
İslam tarihçiliğinin geldiği seviye nedir?
Türkiye’deki İslam tarihi
çalışmalarının özellikle son on yıllarda daha fazla geliştiğini ve önemli bir
aşamaya geldiğini düşünüyorum. Tabii, bu alanda araştırmaya dayalı akademik
çalışmaların çok daha önce başlaması gerekirdi. Geçmişe baktığımız zaman, Osmanlının
son ve Cumhuriyetin ilk dönemlerinde bu alanda yapılan ciddi akademik
çalışmalar yok. İlk dönem Arapça temel kaynakların bile neredeyse hepsinin,
XIX. Yüzyıl sonlarında batıda neşirlerinin yapıldığını görürüz. Bugün bile
Taberi tarihinin tamamının İngilizce tercümesi var. Ancak tam bir Türkçe
tercümesi henüz yapılmadı. İlahiyat fakültelerindeki ilk İslam tarihçisi
hocalarımızın bir kısmı genellikle ilk dönemleri, diğerleri de Osmanlı dönemi
ağırlıklı veya kurumlar tarihi çerçevesinde çalışmışlar. Daha sonra da çeşitli
Müslüman devletler ve az da olsa benim gibi farklı İslam coğrafi bölgeleriyle
ilgili çalışanlar da bulunuyor. Bunların yanı sıra mahalli tarih ve konulu
tarih çalışması yapanlar da var. Geçen yıl burslu olarak yurtdışına doktora
eğitimi için giden bir tarih bölüm mezunu öğrenci, tarih bölümündeki hocaların
Osmanlı tarihinin sınırları dışına çıkamadıklarını, Asya ve Afrika’yla ilgili bölge
çalışması yapanların bile -çeşitli isimler zikrederek- hep İlahiyat çevresinden
veya İslam tarihçisi olduklarını zikretmişti. İslam tarihçiliğinin geldiği bu
seviye, genç bir araştırıcının bile gözünden kaçmamıştır diye düşünüyorum. Elbette
bunların hepsi sevindirici gelişmeler. Ancak, İslam tarihi çalışmalarını hem nitelik
açısından daha da ileriye götürmenin hem de daha kapsayıcı ve tüm dönemleri
içine alacak şekilde çalışmalar yapılması gerektiğine inananlardanım. Bugün
Türkiye’de dünyadaki çeşitli ülkelerde yaşayan Müslüman azınlıkların tarihi
hakkında bile çalışan akademisyenlerimiz yok. Ayrıca, Türkçe’de üretilen ciddi çalışmaların
ve İslam tarihi bilgi birikiminin en azından bir kısmını İngilizce gibi
herkesin ulaşabileceği diğer dillerde de yapmak gerekir diye düşünüyorum.
Sizce çalışmalarda eksik bırakılan yönler nelerdir?
Şimdiye kadar yapılan çalışmaların önemli bir kısmının,
özellikle ilk dönem İslam tarihi ve İslam devletleri tarihiyle ilgili yapılanların
çoğunun siyasi tarih ağırlıklı konular çalışıldığı görülecektir. Ancak, sosyal
tarih, kültürel tarih ve konulu tarihi çalışmaları ile düşünce tarihi ve bölge
tarihi alanlarına da daha fazla yer verilmesi gerekir diye düşünüyorum. Ayrıca,
genel okuyucuya ve öğrencilere yönelik çok ciltli İslam tarihi kitap
çalışmalarında İslam tarihine bir bütüncül bakış açısıyla bakılarak
hazırlanması gerektiğini vurgulamak isterim. Mesela, Batılı şarkiyatçıların bu
tarzdaki İslam tarihi eserlerine baktığınız zaman İslam dünyasının tamamını
içine almaktadırlar. Türkiye’de yapılan genel İslam tarihi çalışmaları ise Hz.
Peygamber, Raşid halifeler, Emevi, Abbasi, Selçuklu ve Osmanlı dönemleri
temelinde devam ediyor. Eserlerin, bunların etrafında kalan Müslüman toplumların
ve devletlerin de dâhil edildiği bir çerçevede yazılması ve daha kapsayıcı
olması gerekir. Bu aynı zamanda küresel bir çağda yeni Müslüman kuşakların daha
geniş bir İslam toplumunun varlığından haberdar olmalarını sağlar ve ortak dini
kültüre mensubiyetin bilincini artırır. İslam tarihini sadece ilk dönemlerle
sınırlamak yerine yakın dönemleri de kapsayan ve halen yaşanan bir süreç olarak
görmek gerekir.
Geriye dönüp baktığınızda keşke şu konuyu çalışsaydım
dediğiniz bir konu var mı?
Elbette vardır. Ancak, bunları gerçekleştirmek için
zamana ve maddi kaynağa bağlı olduğunu söylemek lazımdır. Bazen bir konuyu
çalışmak için araştırma seyahatine çıkmanız ve bir proje kapsamında farklı
akademisyen ortaklarla çalışma yapmanız gerekiyor. Malayca ve Endonezyaca
kaynaklarda Türklerle ilgili bilgileri toplamayı ve bunları geniş bir kitapta
değerlendirmeyi hep arzu etmiştim. Hatta doktora çalışmalarım sırasında
topladıklarımı ve sonra elde ettiklerimi, bazı yayınlarımda kısmen de olsa bu
konuları işledim. Ancak, bazen düşündüğünüz tarzda konuyu geniş ve kapsamlı
olarak gerçekleştiremiyorsunuz. Çünkü bazen o konunun kaynaklarının yazıldığı
dilleri ve hatta farklı alfabeyi dahi bilmenizi gerektiriyor. Mesela, bizim
Osmanlıca gibi Malay-Endonezya takımadalarındaki Müslüman halkın eskiden kullandığı
ve Cavîce dedikleri Arap alfabesinde yazılan elyazmaları ve eski kaynakları
var. Nasıl biz eski alfabede yazılan metinleri okumak için Osmanlıca öğrenmek
zorunda kalıyorsak, Cavî alfabesinde yazılan kaynakları okuyabilmek için de onun
eğitimini almak gerekiyor. Bazı zaman bilgiye ulaşamamanın zorluğunu ve hatta
kendi yetersizliğimi hissetmişimdir.
İslam Tarihi alanında Yüksek Lisans ve Doktora yapan
öğrencilere tavsiyeleriniz nelerdir?
İslam tarihi alanında çalışan lisansüstü öğrencilerin,
ilk safhada yüksek lisansa başladıkları andan itibaren araştırma yapmaya
yardımcı olacak temel altyapılarını geliştirmeleri gerekir. Bunlardan ilki dil
becerilerini geliştirmek olmalıdır. Günümüzde bir dili geliştirmek için çok
fazla imkânlar var. Hatta bunu yüksek lisans eğitimi sırasında halletmeleri
lazımdır. Bir İslam tarihçisi akademisyen adayının iyi derecede Arapça ve
İngilizce bilmesi istenir. İlk dönemlere ait konular çalışacaksa, zaten Arapçayı
geliştirmesi lazımdır. Çünkü ilk dönem İslam tarihinin temel kaynakları Arapçadır.
Osmanlı dönemini çalışacaksa Osmanlıcayı geliştirmek gerekir. Aslında tarihçi
çalıştığı coğrafyanın ve alanın dillerini bilmek zorundadır. İran’ı
çalışırsanız Farsçayı bilmeniz gerekir. Kuzey Afrika bölgesini çalışırsanız,
Fransızca bilmeniz lazımdır. Her şeyden önemlisi İngilizceniz çok iyi olması
gerekir. Çünkü yeni yapılan çalışmaların ve günümüzde İslam tarihiyle ilgili üretilen
bilgi birikiminin büyük bir kısmı bugün bu dildedir. Bu dili bugün sadece
Batılı şarkiyatçılar kullanmıyorlar. İslam ülkelerinin çoğundaki ve Batı
dünyasındaki Müslüman bilim adamları da, yani Hintli, Malaylı, Endonezyalı,
Arap, Fars ve Afrika kökenliler olsun hepsi de önemli çalışmalarını ve
makalelerini İngilizce olarak yazıyorlar. Dolayısıyla dünyadaki mevcut
araştırmalara ve bilgi birikimine ulaşmak için bu dili ileri seviyede bilmek ve
kullanmak çok önemlidir.
İkinci olarak dilin yanı sıra internet kaynaklarını ve
veri tabanlarını kullanmayı çok iyi bilmeleri gerekir. Bir konuyla alakalı olarak
yapılan çalışmalara ve araştırmalara ulaşmak için internet önemli bir araçtır. İnternette
birçok İngilizce online kütüphaneler, elektronik kaynaklar, e-kitaplar, tez veri
tabanları var. Klasik kütüphane ve arşivlerin dışındaki bu tür veri tabanlarını
ve internet web sitelerini takip etmeleri önemlidir. Google gibi arama
motorunun dışında bir konunun nerede ve nasıl tarama yapılacağı hususlarında
bilgi ve tecrübe sahibi olmaları gerekir.
Üçüncü olarak yüksek lisans ve doktora ders
dönemlerinde, doktora yeterlilik öncesinde, sürekli okuma yapmaları ve İslam
tarihinin geneli hakkında da sağlam ve öz bir bilgi birikimine sahip olmaları
gerekir. Bunda ilk aşamada çok ciltli kitaplar yerine daha kısa ve özet
mahiyetindeki kitapları okumalarını öneririm. İlgi duyduğu ve kafasına
takıldığı konular hakkında daha sonra muhtevalı çalışmalara ve araştırma
makalelerine geçebilirler. Tez hazırlama ve yazımı sırasında da tez konularına
daha yoğun olarak eğilmelerini öneririm. Güncel ve yeni çalışmaları ve
yayınları her zaman takip etmelerini ve onları okuyup incelemelerini tesviye
ederim.
Sizce öğrenciler tez konusu seçerken nelere dikkat
etmeliler? İyi bir tez nasıl yazılır?
Tez konusunu belirlemek kolay bir iş değildir. Her
şeyden önce öğrenci konu belirlerken, altyapısının buna yeterli olup olmadığına
bakması ve yapabilirliğini düşünmesi gerekir. Öğrencinin bir konuya meyli, dil
yeterlilikleri, kaynaklara ulaşma imkânı gibi hususları dikkate almaları
gerekir. Ayrıca, öğrenci ilk önce kafasında bir problem tasarlamalı ve daha
sonra o problemle ilgili olarak okumalar yapmalıdır. Düşündüğü konularla ilgili
olarak ön araştırmalar yapması, yapılan mevcut çalışmalara bakması ve biraz
okuma yapması lazımdır. Hatta öğrenci tez konusunu belirlerken tezinin amacını,
kaynaklarını ve metodunu iyi bilmesi gerekir. Yani yapacağı işin, nasıl
yapılacağını bilir ve sonra da planlı ve azimli bir şekilde çalışırsa, başarıya
ulaşması daha kolay olur ve tezini bitirebilir. Hedefi ve çerçevesi belli
olmayan bir konu belirleyip de, tezini nasıl yapacağını, kaynaklara nasıl
ulaşacağını bilmezse, bocalar kalır ve sonuca ulaşamaz. Tez çalışması her
şeyden önce planlı bir proje çalışmasıdır. Nasıl bir projenin konusu, amacı,
metodu ve bilgi kaynakları, tamamlama süresi varsa, tez de böyledir. Onun için
tez konusunu belirlerken, konunun nasıl araştırılacağını ve nasıl yürütülüp sonuca
ulaştırılacağını bilmesi gerekir.
Öğrenciler tez konularını belirlemeden önce seminer
çalışması yapıyorlar. Aslında öğrenciler ders döneminde ve seminer çalışması
yaparken, tez konularını da netleştirmeye başlasalar, çok daha iyi olur. Dolayısıyla
ders dönemi sonunda tez konusu belirleme sorunu diye bir zorlukla karşılaşmamış
olurlar. Ders dönemi sonuna doğru ders aldığı hocalarıyla ve danışman hocasıyla
kafasındaki konular hakkında istişarelerde bulunması önemlidir ve bu
istişareler konu seçiminde ona yardımcı olur.
Öğrenci tezini yazarken de, önce bir konuyla ilgili
yeterli bilgileri topladıktan sonra yazma aşamasına geçmesi gerekir. Yeterli
bilgi toplamadan yazma aşamasına geçilmez. Zamanla topladığı bilgileri
konularına göre tasnifini yapar ve onları bilgisayarına geçirir. Yazma
aşamasının ilk düzeyi hep müsvedde olarak yazılır ve daha sonra yazılanlar tekrar
okunarak müsveddeler üzerinde gerekli eklemeler ve düzeltmeler yapılır. “Her
yiğidin bir yoğurt yiyişi” olduğu gibi günümüzde hiç bilgi fişleri tutmayan ve
doğrudan bilgisayar üzerinde dosyalarını oluşturarak çalışanları da gördüm.
Teknolojinin gelişmesine paralel olarak elbette farklı yöntemlerin
izlenebileceğini söylemek gerekir. Öğrencilerin, yazdıkları metinleri
danışmanının dışında kendisinden daha tecrübeli olan arkadaşlarına
okutturmasında da fayda vardır. Kendisinin göremediği eksiklikleri, onlar fark
edebilirler. Bu konuda da bunları söylemekle yetineyim.
Değerli vaktinizi bize ayırdığınız için teşekkür
ederiz…
Ben
de size teşekkür ederim. Bana bu fırsatı verdiğiniz için.
