Prof. Dr. Adnan DEMİRCAN
Beyan Yayınları, İstanbul-2020
1. Baskı, Sayfa sayısı 78
Tanıtım/Değerlendirme: Edip AKYOL[1]
Şüphesiz Adnan DEMİRCAN hocamız ülkemizin yetiştirdiği en üretken İslam Tarihçilerinden biridir. Gerek telif ettiği kitaplar gerekse çeviri ve editörlüğünü yaptığı çalışmalarla alana yaptığı katkılar azımsanmayacak derecededir. Bununla birlikte gündeme gelen konuları tarihi arka plan ve gerçekliği ile ele alarak gündeme katkı sunmaktadır.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE ERMENİLER VE ERMENİ MESELESİ- V
- FETİHTEN SONRASI VE ŞARK SORUNUNUN ORTAYA ÇIKMASI–
Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ
Ermenilerin 450 yılında yapılan Kadıköy Konsülü’nden sonra sair Hristiyan topluluklardan ayrılmasıyla birlikte Kilikya, Ani gibi bölgelerde kısa süreli de olsa bazı hanedanlıklar kurdukları bilinmektedir. Siyasî varlıkları devlet statüsünde olmasa da kurdukları kısmen bağımsız Ermeni krallıkları, belki de Ermenilerin tarihleri boyunca oluşturdukları en önemli siyasî birlikler olarak değerlendirilmelidir. Gerek otorite boşlukları nedeniyle gerekse muktedir unsurlara hizmet etmesi gayesiyle (vasal devlet) Ermeni krallıklarının kuruldukları bölgeler göz önüne alındığında, Türklerle Ermenilerin erken dönemde karşılaşmış olduklarını söylememiz mümkün değildir. Bununla birlikte, münferit karşılaşmaları bir tarafa bırakacak olursak, Selçuklular döneminde Ermenilerle Türkler arasında asırlarca sürecek bir temasın sağlandığını ifade edebiliriz.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE ERMENİLER VE ERMENİ MESELESİ- IV
- DİNÎ KİMLİK, KİLİSE VE ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞUMU –
Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ
Önceki yazılarımızda sıklıkla temas ettiğimiz üzere Ermenilerin millî kimliklerini oluştururken kökenlerine ilişkin anlatımların, birden fazla millete matuf olması ayrıca bu anlatımlara mitolojik unsurların eşlik etmesi Ermenilerin ulusal kimliklerini, kökenlerini açık bir şekilde ortaya konulmasını zorlaştıran bir husustur. Halen de bu zorluk aşılabilmiş değildir. Ermenilerin mitolojik tarihlerinde olduğu gibi dinlerinde de benzer durum söz konusudur. Fakat Ermeni Kilise’nin, geç tarihte de olsa oluşturulması ve müstakil kiliseler arasında değerlendirilmeye başlanması, Ermenilerde oluşan dinî kimliğin daha mutlak ifadeler taşımasını gerekli kılmaktadır.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE ERMENİLER VE ERMENİ MESELESİ- III
- HAYK’IN ÇOCUKLARI VE İSLAM TARİHİ KAYNAKLARINDA ERMENİLER –
Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ
Ermenilerin ve Ermeni yurdunun isimlendirilmesi konusunda yaşanan
karmaşaya bir önceki yazımızda temas etmiştik. Ermenilerin millî tarih
yazarlarından 410-490 yılları arasında yaşadığı ifade edilen Moses Chorenensis,
Ermenilerin kökenlerini Nuh peygambere ulaşacak bir zincirle açıklamaya
çalışarak Ermenilere özgün bir etnik geçmiş ihdas edebilmiştir: Japhethus
[Yafes], Gamerus, Thiras, Thorgomus [Togorma], Haicus, Armenacus, Aramæis, Amafia, Gelamius, Harma, Aramus.
Aktardığımız bu zincirde Togorma’nın oğlu olan Hayk, günümüzde Ermeniler
olarak bilinen milletin atası konumundadır. Hayk’ın Ermenilerin atası sayılması
ise şu şekilde hikâye edilmektedir: ‘Hayk, Ermenilerin tarihini Yâfes’e
bağlayan bir temsilcidir. Ve hiç şüphesiz Ermenilerin babası sayılmaktadır.
Hayk kendi milletinden olanları topladı ve 300 kadar kişiyi Babilion’da bıraktı
ve kendisi Ararat Dağı’na devam etti. Bu göç tahminen M.Ö. 2107 ya da 2607
yıllarında gerçekleşti. Oraya vardığında aralarına orada oturan bölge halkından
da bir kısım insan katıldı. Bu insanlar Ararat’ta bulunan ve gözlerden uzak bir
medeniyete sahip insanlardı. Herhangi bir devletleri olmayıp, Nuh peygamberin
dilini konuşuyorlardı. Bunlar Hâm’ın neslinden gelenler olduğu tahmin ediliyor.
Hayk’ın önderliğinde gelen topluluğun Ermenistan’a yerleşmesinden sonra da
komşulukları devam etti. Şayet bu doğru ise Hâm ile Yâfes’in neslinden gelenler
ikinci kez karşılaşmış oldular. Hayk kısa bir süre bu bölgede kaldıktan sonra
büyük torunu Cadmus’u orada, Ararat’ın yakınlarında bırakıp batıya doğru
hareket etti. Birkaç gün süren yolculuğundan sonra Hayk geniş bir düzlüğe
ulaştı ve buraya Hayc adını verdi. Kendisinden sonraki nesiller de bu ismi
daima akıllarında tuttular ki Ermenistan’ın kurucusu Togorma’nın soyundan
gelmekteydi.’
Buradaki bilgiler Hayk’ın Ermenistan bölgesine göç etmesi ve göç
ettiği bölgeye kendi ismini vererek, bölgenin Ermenilere özel kılınması ile
ilgilidir. Burada anlatılanların tamamının doğru olduğu bir an için kabul
edilse de esâs mesele, Hayk’ın Babilion Bölgesi’ne nasıl geldiğidir.
Antik kaynaklarda rastladığımız ve ‘Aram’ ile başlayan, Ermenilere
nispet edilen kelimelerin neredeyse tamamının kökenini teşkil eden Aram’ın
öyküsü Mikael Chamich’in (1738-1823) kitabında geniş şekilde anlatılmıştır. M.
Chamich Ermenilerin millî kimliklerini oluşturma aşamasına Aram’ın Anushavan
saltanatı ile başlamaktadır: ‘Aram, kendisinden önce tahtta bulunan hükümdarın
vefatından sonra oun vasiyeti doğrultusunda tahta çıkmıştır. Ermeniler, bu
hükümdarın rehberliğinde Kafkasya’dan Taurus’a kadar olan bölgede millî güç
olarak varlıklarını korumuşlardır.’
M. Chamich’in Ermenilerin millî kimliklerinin oluşumuna dair
verdiği bu ilk bilgilerden sonra Med kralı Neuchar’ın Ermenilerden askerî
yardım istemesi ve bu yardım isteği karşısında Aram’ın 50.000 kişilik bir
orduyla Medlere yardım etmesi Ermenilerin gerçekten de henüz erken
sayılabilecek bir dönemde ciddi güç haline geldiklerini göstermektedir. Nitekim
Aram’ın Medlere yaptığı bu yardım sonrasında Medler’den bir parça toprak aldığı
ve sonrasında artan gücüne paralel olarak Babilion kralının davetiyle Kapadokya
bölgesine doğru kaydığı da öykülenmektedir.
M. Chamich, verdiği bilgilerin devamında Kapadokya bölgesinin
Ermenilerin yerleştiği ilk bölgelerden birisi olduğunu izah ettikten sonra Ermenistan’ın
birkaç taksimâtından bahseder ve Hayk’ı da bu taksimâtlardan birisinin lideri
konumuna getirir. Hayk’ın liderliğindeki Büyük Ermenistan’dır. Böylelikle Ermeni tarihçileri tarafından da
Ermeni isminin Aram’dan geldiği kabul edilmekte, Aram pek çok askerî zaferlere
imza atmakta, Hayk da Aram’ın kurduğu sistem içerisinde yer alan ve Ermenilerin
atası olan bir kişilik olarak değerlendirilmektedir.
İslam Tarihi Kaynaklarında Ermeniler
İslam tarihi kaynaklarında da Ermenilerin erken tarihlerine ilişkin
pek bilgi bulunmamaktadır. Az da olsa aktarılan bilgilerin çoğunda ise yukarıda
bahsettiğimiz mitolojik unsurlar yer almaktadır. Bu bağlam İslam tarihçileri
bir dönemde Ermenileri de, farklı mezhepten olsalar da Hristiyanlık temelinde
Rumların içinde değerlendirdikleri gibi bir sonuç çıkarabilmekteyiz. Kaynaklarda
daha çok coğrâfî bölge olarak Ermeniyye ya da İrminiyye tabirleri geçer ki, bu
bölgelerden de kasıt, temel manada bugünkü Doğu Anadolu bölgesidir. Aksi halde İslam
tarihçileri bu bölgeyi Ermeni halkının yaşadığı bölge, anlamında kullanmamışlardır.
Müslümanların Hz. Ömer döneminden itibaren Ermeniyye bölgesine
yaptıkları akınlar sebebiyle, Ermenilerle henüz erken denebilecek bir dönemde
karşılaşmış olabileceklerini düşünmekle beraber, doğrudan Ermeni halkını hedefe
alarak hareket ettiklerini söylememiz mümkün değildir. Hz. Ömer dönemi de dâhil
olmak üzere, Müslümanlar her dönemde Ermeniyye olarak adlandırdıkları bölgeye
askerî seferlerini esâsen Bizans’a kısmen de Sasaniler’e karşı düzenlemekteydi.
Ermeni kaynaklarında geçen, Ermenilerin Hz. Nûh’a bağlandıkları
Yâfes’in soyunu burada tekrar zikrederek İslâm tarihi kaynaklarına dönmek
istiyoruz: Japhethus [Yafes], Gamerus (Gomer), Thiras, Thorgomus, Haicus (Hay,
Hayk), Armenacus, Aramæis, Amafia, Gelamius, Harma, Aramus. Ermeni tarihçi M. Chorenensis’in Ermenilerin
soyunu bu şekilde Hz. Nûh’a kadar götürmesi ne Tevrat’a ne de İslâm tarihi
kaynaklarına uymaktadır. Tevrat’ta Yâfes’in oğulları şu şekildedir: Gomer,
Magog, Meday, Yâvan, Tuval, Meşek, Tiras. Yine Tevrat’a göre Ermenilerin atası
sayılan Hayk’ın babası Togorma da Gomer’in oğullarındandır. M. Chorenensis’in
ifade ettiği gibi Hayk ismi Tevrat’ta geçmemekte ve hatta M. Chorenensis’in
vermiş olduğu neseb zinciri Gomer’den sonra farklılaşmaktadır. Zira Gomer’in de
Togorma’dan başka iki oğlu daha vardır ve onların da isimleri Rifat ve
Aşkenaz’dır, Togorma değildir. Üstelik
yine Ermenilerin atası sayılan ve Ermeni isminin türetildiği kök isim olduğu
ileri sürülen ‘Aram’ da Tevrat’a göre Yâfes’in değil Sâm’ın oğludur: Elam,
Asur, Arpakşat, Lud, Aram. Aram’ın oğulları da Ûs, Hul, Geter ve Maş’tır.
İslâm tarihi kaynaklarında ise ‘Aram’ hakkında verilen bilgilerde
farklılıklar bulunmaktadır. İbn İshâk Hz. Nûh ve oğlu Sâm’ın neseb zincirini şu
şekilde ifade etmiştir: Nûh’un oğlu Sâm, onun oğlu Arfahşad, onun oğlu Şâleh ya
da Şâlih, onun oğlu Ayber, onun oğlu Fâlih ya da Fâleh. İbn İshâk, Hz. Nûh’un diğer oğullarıyla
ilgili bilgi vermezken, Sâm’ın oğulları da Tevrat’takinden farklıdır.
İbn Hişâm da İbn İshâk’ın verdiği nesebi vermekle yetinmiştir. Ancak İbn Hişâm’ın İbn İshâk kaynaklı başka
bir yerde verdiği bilgide Sâm’ın İrem (Aram) isimli bir başka oğlundan daha
bahsedilmektedir. Nitekim İbn İshâk da
Arapların soylarını izâh ederken Âd kavminin Sâm’ın diğer oğlu olan ‘İrem’ ya
da ‘Aram’dan türediğini ifade etmiştir.
Fakat bu neseb zinciri de Tevrat’ta yer alan neseb zincirinden farklıdır
ama Ermenilerin ısrarla Yâfes’e bağladıkları Aram, her iki kaynakta da Sâm’a
bağlanmaktadır.
Muahhar İslâm tarihi kaynaklarında da durum çok farklı değildir.
İbn Esîr’de geçen Hz. Nûh’un neseb zinciri de İbn İshâk’ın verdiği bilgilere
dayandığından, İbn İshâk ve İbn Hişâm’da geçen zincirden farklı değildir. Ancak
İbn Esîr’de verilen neseb zincirleri çok daha fazla ayrıntı içermekte, Hz.
Nûh’un oğullarından türeyen kavimler hakkında da bilgi verilmektedir.
Buna göre Hind ve Sindler, Tekvîn b. Yaktın b. Gabir b. Salih b.
Erfahşed b. Sam b. Nûh şeklinde bir nesebe sahip iken Sâm’ın Aram ya da İrem
adındaki oğlundan Avs, onun oğlundan da Âd kavmi türemiştir. Hz. Nûh’un Yâfes
isimli oğlundan ise Câmir, Muâ’, Mûrek, Buvân, Fubâ, Mâşic ve Tireş isimlerinde
oğulları olmuştur. Tireş’in çocuklarından Türkler ve Hazarlar; Câmir’in
evladından da Farslılar türemiştir. İbn Esîr’in vermiş olduğu bu neseb bilgisi,
Tevrat’ta verilen neseb bilgisiyle yakınlık arz etmektedir.
Görüldüğü üzere ne antik Yunan, Roma ne Pers ve ne de İslam tarihi
kaynaklarında Ermenilerin etnik kimlikleri ve antik tarihleri ile ilgili olarak
çok fazla anlatı yer almamaktadır. Bu durumun temel sebebi Ermenilerin siyasî
bir güce sahip olamamalarıdır. Öyle ki Ermeniler, İstanbul’un fethine kadar
belirli coğrafyalarda ve dağınık biçimde yaşarlarken, ancak fetihle ve fetihten
sonra İstanbul patrikhanesinin kurulmasıyla birlikte çok daha belirgin bir
toplum haline gelmiştir.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE ERMENİLER VE ERMENİ MESELESİ- II
- İSİMLENDİRME SORUNU –
Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ
Ermenilerin kadim tarihleri hakkında pek fazla bilgi bulunmadığını,
Anadolu’ya yerleşmelerinden sonra kendilerinden söz edilmeye başlandığını bir
önceki yazımızda izah etmeye çalışmıştık. Bu bölümde de Ermenilerin ve Ermeni
yurdu olarak bilinen coğrafyanın isimlendirilmesi sorununa temas etmek
istiyoruz.
Geçmiş tarihlerinde olduğu gibi Ermeni milletinin ne şekilde
isimlendirilmiş olduğu konusunda da hayli karmaşa bulunmaktadır. Öncelikle şunu
ifade edelim ki Yunan-Roma kaynaklarında Ermeni milletine veya yaşadıkları
coğrafyaya özgü bir ifadenin sıkılıkla kullanımı söz konusu değildir. Sesli
harflerin çıkarılmasıyla oluşturulan bazı farklı isimlendirmeler olsa da,
yazımızın sonunda da görüleceği üzere bunların hiçbirisinin doğrudan ve mutlak
şekilde bugünkü Ermenilere işaret etmediği ortaya çıkacaktır.
Ermeni milletinin kökenlerini incelerken zaman zaman atıf yapılan,
Tacitus tarafından kullanılan ve Anadolu’nun doğusunda, Urartu Bölgesi’nde,
başka bir ifadeyle kadim Ermenistan bölgesinde yaşayan Ermeniler için
zikredildiği ifade edilen bu tabire başka herhangi bir kaynakta rastlayamadık.
‘Kökeni bilinmeyen insanlar’ anlamına gelen tabirin kritiğini yapan C. Anthon
da tabiri ‘değişken yapıda olan, eskiden beri yerleşik düzene sahip olmayan’
olarak anlamıştır. Tacitus’un ‘Armenios’lar için kullandığı ambigua kelimesinin
etimolojisine bakıldığında ise kelimenin Latince olduğu ve herhangi bir şey ya
da kişi hakkındaki bilgilerin şüpheli olması, kesinlik taşımaması, tartışmaya
açık olması yani ilgili olan husus hakkında söylenilecek hiçbir şeyin mutlak
bağlayıcı olmaması gibi anlamların yüklendiği görülmektedir.
Tacitus’un ‘Armenios’ başlığı
altında verdiği bilgiye dayanarak, hiç şüphesiz Armenioslar’ın ‘late prætenta’
yani oldukça geniş sahaya yayılmış sınırlara sahip; ‘maximis imperis’ yani
dönemin büyük güçleri Roma ve Pers İmparatorlukları hâkimiyeti altında yaşayan
bir millet olduğu çıkarılabilir. Ancak bu bilgilerden Tacitus’un bugünkü Ermeni
ırkına işaret ettiği sonucu çıkarılamaz.
Ayrıca Tacitus’un Armenioslar şeklinde tanımladığı millet bugünkü
anladığımız manada Ermeniler midir, bu konuda da kesin bir bilgiye de sahip
değiliz. Fakat siyasî yapıları itibariyle ve sonraki bilgilere dayanarak
Armenioslar’ın Ermeniler olduğunu kabul için yeterli delile sahip olmadığımızı
ifade etmemiz gerekmektedir. Dolayısıyla Roma ve Pers imparatorluklarının
egemenliğini kabul eden, onlarla birlikte var olmayı başarabilen ve kökenleri
itibariyle de ciddi bilgi eksikliği olan milletin Ermeniler olduğunu söylemek
iddiadan öteye geçmeyecektir.
Kilikya olarak adlandırılan bölgenin Armenia olarak da
adlandırılması ve Tacitus’un bu krallarla bölge hâkimiyetini tasvir etmesi
açısından verdiği bilgiler önemlidir. Netice itibariyle M.Ö. I. yüzyıl ile M.S.
I. yüzyıllar arasında bölgede Ermeni varlığından ziyade Roma İmparatorluğu’nun
uzak bölgelerinde ve içerisinde Ermenilerin yer almadığı ya da almışsa da bahsedilmediği
görülen hâkimiyet mücadeleleri öne çıkmakta ve bölgede en azından bu
yüzyıllarda güçlü bir Ermeni varlığından söz edilmemektedir.
Ermenilerin yaşamış oldukları bölge olarak kabul edilen ve Armenia
olarak isimlendirilen bölgeye ismini de verdiği düşünülen Armenus kelimesi,
Ermeni halkı için özel olarak kullanıldığı ifade edilen bir başka kelimedir.
Kelimenin Grekler tarafından kullanıldığı ve Armenus’un mitolojik
kahramanlardan olan Jason [Sason] ile birlikte Altın Post gezisine katıldığı
ifade edilmektedir. Altın Post,
Athamas’ın çocukları Phriksos’la Helle’yi sırtına alıp Yunanistan’dan
Karadeniz’deki Kolkhis ülkesine kaçıran kanatlı koçun pöstekisidir. Armenus adı geçen mitolojik kahraman Jason
ile birlikte bu deniz seferine katılmış ve bölgeye yerleştikten sonra
yerleştiği yere Armenia denmeye başlanmıştır.
Bu bilgi her ne kadar mitolojik unsurlar ihtivâ etse de sadece bölgenin
ne şekilde isimlendirildiğinden, bölgenin isminin nereden geldiğinden bahsetmektedir.
Aksi halde Armenus’un Ermeni milletine işaret ettiğine dair herhangi bir bilgi
yoktur.
Ermenileri Frigyalıların bir kolonu olarak tanımlayan Heredot tarafından,
Ermenilerin ilk atalarından sayılan Hayk’ın, halkı ile birlikte Bâbil’den
doğuya doğru göç ettiği ve bu göçten sonra, göç ettikleri bölgeye Ermenistan
[Armenia] denildiği ileri sürülmektedir. Aslında Heredot üzerine araştırmalar
yapan, P. H. Larcher tarafından ileri sürülen bu görüşle birlikte Ermeniler’in
Bâbil’den sonra göç ettikleri bölgede nesillerce kaldığı da ifade edilmektedir.
Aramus da adı verilen bölgede kalan on altı nesilden birisidir. Bu
nesillerin sonradan mezkûr bölgeye Arameans adını vermeleri de anlaşılabilir
bir durumdur. Meselâ Aramus’tan denildiği zaman Armenia’dan olduğu anlaşılır.
Aramuslara Greekler, Suriyeliler (Syrians) derler.
Ermeni tarihçi Moses Chorenensis’e göre de Aramus, İbrahim
peygamberle çağdaştır. Strabon da Heredot gibi Armenuslarla, Suriyeliler ve
Arapların dillerinin ve sair yaşam şekillerinin benzerliğine dikkat
çekmektedir.
Moses Chorenensis’in de üzerinde önemle durduğu Aramus’un genç bir
Yahudi başrahibi olmasının ötesinde, hiç şüphesiz Ermenilerin ilk atalarından
birisi olması ve Hayk ile soy bağlantısının kurulması önemlidir. Buna göre
Aramus’un Hayk’a bağlanan soyu şu şekilde tasvir edilmektedir: Japhethus
[Yafes], Gamerus [Gomer], Thiras, Thorgomus [Torgoma, Togorma], Haicus [Hayk],
Armenacus, Aramæis, Amafia, Gelamius, Harma, Aramus. Öte yandan Aramo da
Ermenilere ait bir mitolojik kahraman olarak Moses Chorenensis’in dikkat
çektiği bir isimlendirmedir. Aramo’nun
Suriye yakınlarında bir yer ismi olması ve bazı araştırmalarda Suriye ile eş
anlamda kullanılması bu paralelde dikkat çekici bir durumdur.
Aramo’nun kısmî ses değişiklikleriyle birlikte doğrudan ve mutlak
olarak Ermenileri işaret ettiğini belirten ifadeler de vardır. Buna göre Aramo ya da Aramu, Arame, Arami
kelimeleri arasındaki fark sadece yazım farkıdır. Kelimelerin çok geniş
yelpazede değerlendirilmesi gerektiğinin üzerinde durulan bir çalışma, sonuç
olarak şunu ifade etmektedir: Aramu ve sâir benzer seslere sahip kelimeler,
Ermenistan sınırlarını da içine alan Mezopotamya bölgesinde yaşayanlara hatta
zaman zaman bölgeye de verilen isimdir.
Ermeni tarihçi Moses Chorenensis’in Ermenilerin atalarının Hz.
Nûh’un oğlu Yâfes’ten gelme Hayk olduğunu söylemesi önemlidir. Zira Moses
Chorenensis, Ermenilerin atalarını Aram ya da Arman, Armen kökünden uzak bir
isme bağlamıştır. Böylelikle Moses Chorenensis aslında Ermenileri ismen de olsa
daha özgün bir temele oturtmuştur. Bu konuya bir sonraki yazımızda tekrar temas
edeceğiz.
Heredot, kendisinden sonra yaşayan antik çağ yazarlarından farklı
olarak Ermenistan Bölgesi’nde yaşayan halk için doğrudan ‘Armen’ kavramını
kullanmaktadır ve Ermeni toplumu hakkında ilginç tanımlamalar yapmaktadır. Ona
göre Ermeniler, Frigyalılar’ın kolonlarıdır. Avrupa’dan Asya’ya göç eden ve
Avrupa’da Bryg olarak isimlendirilen Frigyalılarla Ermeniler aynı geleneklere
sahiptir. Hem Frigyalılar hem de Ermeniler Dareios’un kızlarından biriyle evlenmiş
bulunan Artokhmes’in buyruğundaydılar.
Bu bilgi bizi Ermenilerle Frigyalılar arasındaki köken birlikteliğine
götürmektedir.
Ermenilerle Frigyalılar arasında kurgulanan benzeşimlerin en önemli
unsuru dil konusundadır. Bilhassa antik yazarlardan Heredot’un da bu konuya
dikkat çekmesi önemlidir. Fakat araştırmalarda her iki millete ait dil
verilerinin çok da benzeşmediği, benzese de milletlerin ayrı milletler olduğu
açıkça yer almaktadır. Hatta Frigyalıların kolonlarının oldukça fazla olduğu ve
Heredot’un bu konuda yeterli delile sahip olmadan bilgi verdiği de ifade
edilmektedir. Anadolu’nun doğusuna göç ettikten sonra Frigyalılar’ın da
Ermenilerin de Pers dilini kullanmaya başlaması bu durumu açıklar
vaziyettedir. Hatta Frigyalıların
kullandıkları dile ilişkin formun proto-Greek ya da proto-Hellenic olduğu,
Frigya dilinin de bu manada özgün bir dil olmadığı da araştırmalarda yer
almaktadır.
Şu hâlde Ermenilerle Frigyalıların birlikte hareket ettikleri doğru
olsa da kökenlerinin aynı olduğunu söylemek, en azından ‘Ermeniler, Frigyalıdır’
demek mümkün değildir.
Netice itibariyle bugünkü Ermeni milletinin ve yurdunun geçmişte ne
şekilde isimlendirildiği, kaynaklarda hangi isimlerle anıldıklarını bir çırpıda
ortaya koymanın mümkün olmadığı anlaşılmaktadır. Aktardığımız tüm bu karmaşık
ve birçoğu delilden yoksun önerileri sonlandırabilmek için olsa gerek Moses
Chorenensis gibi Ermenilerin millî tarihçileri, Ermenilerin kökenlerini çok
daha farklı bir yaklaşımla izah etme durumunda kalmışlardır ki bu da bir sonraki
yazımızın konusunu oluşturmaktadır.
TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE ERMENİLER VE ERMENİ MESELESİ- I
- ERMENİLERİN KİMLİĞİ –
Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ
Her ilim dalında olduğu gibi tarih alanında da birtakım usûller
vardır. Bu usûller evrenseldir ve kişisel biçimlendirmelerden uzaktır.
Bölgelere, ülkelere, şehirlere, kabilelere veya kültürlere göre değişiklik arz
etmez. Alanla ilgili yazılanların ya da herhangi bir platformda öne sürülenlerin,
mutlak sûrette bu usûller çerçevesinde olması beklenir. Aksi halde yazılanların,
söylenenlerin en basit ifadeyle sübjektif karakterli hezeyanlara dönüşmesi
kaçınılmazdır. Bu bağlamda özellikle siyasî argümanların eşlik ettiği tarihî
olaylara dair yaklaşımlarda bunun en bariz örneklerini görmek mümkündür ki,
konumuz gereği biz sadece, artık yılın belirli dönemlerinde hatırlanan,
hatırlandıktan ve yeteri kadar kullanıldıktan kısa bir süre sonra gündemden
tehcir edilen Ermeniler üzerindeki söz konusu etkiyi ortaya koymaya
çalışacağız.
Ermenilerin kim oldukları, nereden geldikleri, kısacası antik
tarihleri hakkında net bilgiler yoktur. Bununla birlikte Ermeni milletinin
özellikle erken devirlerini yazanlar kurgularını, anlatımlarını Ermenilerin
tarihlerine ait millî verilerden uzak bir halde Frigya, Urartu, Pers
İmparatorluğu, Roma- Hıristiyan İmparatorluğu ve bunların kültürleri, dinî
akîdelerinin gelişimleri ile temellendirmişlerdir. Hatta zaman zaman bu araştırmalara, kimi
yerlerde Yahudiler dahi eklenmiş, Yahudilerle Ermenilerin kökenlerinin bir
olduğuna dair son derece tuhaf çıkarımlarda bulunulmuştur.
Öte yandan Ermeni tarihinden zikrettiğimiz unsurlar çıkarıldığında,
Ermeni milleti hakkında verilebilecek çok fazla bilgi kalmayacak, verilen kısmî
bilgiler ya gerçeğe tesâdüf etmeyecek ya da eksik olacaktır. Esâsen ne Roma ve
Pers İmparatorluğu’nu ne de zikrettiğimiz sâir medeniyetleri, hâkim dinî
inanışları, mitolojik figürleri, kültürleri bir tarafa bırakarak Ermenilerin
millî tarihlerini incelemek, erken tarihlerine dâir ilmî teoriler ortaya
koymaya çalışmak da doğru değildir. Çünkü Ermenilerin erken tarihlerinin ulusal
bir yaklaşımla izah edilme çabası, en başta kaynak yetersizliğinden ve
Ermenilere ait bilgilere genelde efsanevî bilgiler eşlik etmesinden dolayı,
sağlıklı sonuçların çıkmasına engel olmaktadır. Bir milleti nitelemek için
kullanılan ‘Ermeni’ kelimesi bilhassa son yüzyıllarda, Anadolu’nun doğusunda,
‘Ermenistan’ olarak anılan bölgede yaşayan ve Hıristiyan olan insanların ırkî
hususiyeti gibi algılanmaya başlanmıştır.
Söz konusu kelimenin ele alınışı ile algılanış biçimi zamanla
bölgede yaşayan insanların karakter ve ruhunda, siyasî açıdan mühim farklar
meydana getirmiştir. Bir çeşit politik mesele gibi görünen bu durum karşısında
Ermeniler olarak isimlendirilen millet de kendilerini bölge ile doğrudan
ilişkilendirip, diğer milletleri yok sayarak, sonsuz mitolojik vasıflı
uydurmalar yoluna girmiştir ki günümüzde bu durumla ilişkili söylemlerin hayli
arttığı ve siyasî söylemlerin de bunların üzerine kurulduğu görülebilmektedir.
Neredeyse tüm tarihî kaynaklar tarafından reddedilmesine rağmen politik
birtakım güçler, mutlak bilgiye dayanmayan ancak çokça yayılmış olan Ermeni-
Ermenistan Bölgesi arasındaki münasebet hakkında tarafsız ve aydınlatıcı
bilgilere, ne yazık ki, uzak kalmışlardır.
Hatta çoğu zaman bu durum Ermeni olarak anılan milletin de tarihî
olaylara bakış açısını etkilemiştir. Oysa Ermeni kelimesinin, belirli bir halka
matuf olarak kullanılmaya başlanmasının tarihi bile henüz tam olarak
bilinememektedir.
Burada hemen şunu ifade edelim, günümüzdeki Ermenilerden ve
Ermenistan’dan farklı olarak, Ermeni- Ermenistan kelimesinin tarihî kökeni
oldukça eskiye dayanmaktadır. Önemle bir kez daha ifade etmemiz gerekirse kökeni
itibari ile eski olan Ermeni ya da Ermenistan kelimelerinden bugünkü Ermeni
halkı kesinlikle anlaşılmamalıdır.
Yukarıda bahsettiğimiz siyasî muharriklerin kabullenemedikleri de
özellikle bu bilgidir. Nitekim günümüzde uluslararası kullanımda olan Ermeni ya
da Ermenistan kelimelerinden kastın, haritalarda Ermenistan olarak anılan
platoda yaşayan halkı temsil ettiği fakat bölgenin, Ermeni kültürü ya da
tarihsel anlamda bölge ile Ermeni halkının ilgisinin olmadığının altı pek çok
araştırmada çizilmektedir.
Şu hâlde Ermeni milleti ve Ermenistan için kaynaklarda
kullanıldığı ifade edilen sıfatlar, kavramlar ve tanımlamaların incelenmesi
fevkalâde önem taşımaktadır ki bir sonraki yazımızda da bu kavramları ele alacağız.
SIFIRIN İNSAN HALLERİ
Cağfer
KARADAŞ
Acayip bir
sayıdır sıfır. Kimi zaman süklüm püklüm, kimi zaman belli belirsiz, bellisi
fazla düpedüz belirsiz. Toplasan da çıkarsan da bölsen de etkisiz. Ama bir de
çarpmaya gör! Önünden kaç kenarda dur! Buldozer gibi gelir, silindir gibi ezer;
paçandan tutar, seni dibe çeker; çığ olur tepene iner, üstüne bembeyaz bir örtü
çeker, siler, yok eder… Dedik ya bunda var bir acayiplik, her şeyi yutan kara
delik.
Acaba bu
özelliği bir yazıma göre yuvarlak ve içi delik olmasından mı, yoksa diğer yazıma
göre kapkara bir nokta oluşundan mı?
Şekle göre
cevaplamak zor. Zira şekiller ve şekillere yüklenen anlamlar bazen hatta çoğu
zaman yanıltıcı olabiliyor. Nereden mi biliyorum? Sözde bilim yüz tanımayla
insanları tanıdıklarını iddia edenlerden, yıldızlardan gelecek tasarımı
yapanlardan, şişeden cin çıkartanlardan, burçlardan kader yazanlardan...
Yüzüne, kaşına, gözüne, beden ölçüsüne, saç örgüsüne; yıldızına, burcuna,
burnunun ucuna göre insanlar sınansaydı, kaç kişi sınıfı geçerdi dersiniz?
Her neyse!
Sıfır diyorduk, oradan devam edelim.
Bir sayıyı
sıfırla toplarsanız, çıkarırsanız veya bölerseniz anlamlı bir sonuca
ulaşamazsınız. Var olan neyse o kalır. İşlem sonunda ne bir şey eklenir ne de
bir şey eksilir. Sıkı durun! Ya bir de çarparsanız. Allah kimsenin başına
vermesin! Sonuç felaket! Çarpılan her sayıyı büyüklüğü ne olursa olsun dibe
indirir, kendine benzetir, içi boş yuvarlağa çevirir, yutar yok eder, geride bırakmaz
ne bir delil ne eser.
Bunları niye mi
anlattım? Batınîliğin nam-ı diğer ezoterizmin karanlıklar kralı Pisagor
tarikatına, haşhaşî yapılanmasına, karmatî mafyasına, günümüzdeki çakmalarına veya
çıkmalarına kıymet vermek, öykünmek için değil herhalde. Günyüzü görmesin
onların gizemli karanlıkları, batsın batınîlikleri, uzak olsun bizden sıfır
halleri!
*
Eeee nereye
gelmek istiyorduk?
Tabi ki,
sıfırın insan hallerine.
Efendim, insanlardan
öyleleri var ki, sıfıra ayarlanmış. Toplasan bir şey artırmaz, çıkarsan bir şey
eksiltmez; bir araya gelsen bir şey katmaz, uzaklaşsan kayıp sayılmaz; ama bir
çarpmaya gör, anandan doğduğuna pişman eder, önüne geleni teper, ardına geleni
iter, koca bir toplumu yok etmeye yeter.
Yok mudur böyle
tecrübeleriniz, yaşadıklarınınız, yaşatıldıklarınız?
İlginçtir bu
tipler. Her dönemde, her yerde, her ortamda bulunurlar. Olmalarından ya da
olmamalarından fark edemezsiniz. Dedik ya, bir şey artırmaz ve eksiltmez bunlar.
Ne geldiklerini bilirsiniz ne gittiklerini fark edersiniz. Bu yüzden fark
edilmez ve bilinmezdirler. Ama bir çarptılar mı? Fark etmeye bile fırsat
bulamazsınız, son sözünüzü bile söyleyemezsiniz; topunuzu yere sererler, ortamı
harap ederler, hiçbir şey olmamış gibi çekip giderler…
Türlü halleri
vardır efendim bunların! Süklüm püklümdürler, etkisiz eleman görünümlüdürler. Çünkü
bizim işlemlerimiz çoğunluk toplama ve çıkarmadır. İyiyse toplar, bir araya
getiririz; kötüyse çıkartır, bir köşeye atarız. Bölmek hoş değildir, onu da
aklımızdan çıkartırız. Çarpmak aklımıza pek gelmez, gelse de ihtimal olarak
görülmez. Gaflet gözümüzü bürür, o sinsice dipten yürür, bir anda görünür; olan
o anda olur, her şeyi savurur, gülleri soldurur, suları dondurur, cansızı yok
eder, canlıyı öldürür.
Bizden biri
gibi görünür kimi zaman. Bir artısı-eksisi olmadığı için fark etmeyiz, fark
etsek de aldırış etmeyiz. O kadar ki, birlikte yürürüz, birlikte dururuz. Adeta
bizden bir parça gibi görünür, aynı elbiseye bürünür. Bu yüzden kestirip
atmayı, bölüp çıkartmayı aklımıza getirmeyiz. Ya gaflet tarafımız ya şefkat
yanımız görmemizi engeller. Ama bir çarptı mı? İşte o an anlarız, bağrımızı
yumruklar, dizimizi döver, kafamıza vururuz…
Kendi halinde
görünürler kimi zaman. Ne bir kıvılcım ne duman, her şey süt liman, kıvrılmış
yatan bir yılan… Bana dokunmayan bin yaşasın der geçeriz. Nasılsa mala davara zararı
yok deriz. Merhamet yanımızı esnetir, duygularımızın gazına gelir, akıl frenini
gevşetiriz. İşte o an olur ne olursa! Aniden bir çarpma, tepe taklak savrulma,
toza toprağa bulanma ya da toprağın kara bağrında karar kılma…
Oturanlar arasından
çıkar kimi zaman. Dışardan baksan oturmuşlar, lakin içlerinde kudurmuş
dalgalar, denizin hayalinden hayalin denizine dalmışlar, hayal gemisinde hayale
dümen kırmışlar; ortalığı karıştıracak şeyler yazıp ortaya yaymışlar…
Aman bunlara
dikkat! İlginçtir halleri, sivridir dilleri, çarpar söyledikleri: Güney cepheye
oturup ahkâm keserler, batı cephesinden işaret beklerler, kuzey cephesinden acayip
ürkerler, doğu cephesinde hiç görünmezler. Kör şeytan dürtmeye görsün, toplaşıp
esip gürlerler, kendileri söyler, kendileri dinlerler; yaparlar, bozarlar, olmadık
şeyler yazarlar, etrafa çamur atarlar, tutmazsa attıkları çamura kendileri
yatarlar; gel desen gelmezler, git desen gitmezler; bir derde derman, bir
yaraya merhem olmazlar; sevinsen gönenmezler, dövünsen üzülmezler… Ama bir çarpmaya
gör, kendi seviyelerine çekip, yer ile yeksan edip, her şeyi sıfırlayıp dip
köşeye sinerler, hiçbir şey olmamış gibi yeniden oturuş pozisyonuna geçerler…
Bu böyle sürer
gider.
Kimisi görür,
gerçek der; kimisi senaryo muamelesi çeker.
Zaman geçer,
kimisi hatırlar, kimisi unutur; kimisi uyur, kimisi uyanık durur; uyanan
gerçeği bulur, uyanmayan rüya der durur…
Böyledir
geçmiş, bir hatırlanır, bir unutulur.
Ama hiç unutmayan
Bir var elbet, iyi ki var ahiret, orada şaşmaz adalet…
*
Peki, nasıl
biliriz bunları?
Sayılarından,
şekillerinden, kıyafetlerinden değil tabi ki; yüz mimiklerinden, göz süzüşlerinden
kulak verişlerinden belki; ama hallerinden, duruşlarından, tavırlarından, tavır
alışlarından ve satışlarından sanki; ne çok zormuş arkadaş, bunları bilmek
meğer ki!
Bilseydi
peygamberler bilirdi münafıkları, koca devlet aygıtı anlardı içindeki hainlikleri;
aklı başında insanlar çarpılmazlardı sahtekârlara, hırslarına kapılıp
katılmazlardı tamahkârlara, bütün varlıklarını yitirip sığınmazlardı sonunda ahlara
vahlara…
Sen sen ol, ey
oğul! Bu gibilere asla çarpma, çarpılma
ve çarpan hanene koyma. Çarpman da çarpılman da seni sıfırlar, çarpan hanene
koyman haneni harap, varlığını türap, geleceğini serap eder.
Bunları toplamaya,
çıkarmaya ve bölmeye gerek duymadığın gibi çarpmaya da gerek duyma, hatta uzak
dur. Bunlara dalaşacağına, çalıyı dolaş, dağın üstünden aş. Ne üstlerine git ne
üstüne sıçrat!
Su gibi
olduğunu unutma. Kirlenmem ve zehirlenmem sanma. Sıçrayan bir damla hayatını
zehir eder, bedenini kirletir, itibarını yere serer. Ne bütün zehirleri ortamdan yok edebilir ne
de bütün pislikleri hayattan çıkartabilirsin. Yarış alanı, savaş meydanıdır bu
dünya. Ama çarpmaya ve çarpılmaya engel olabilirsin, onları çarpan hanene de
koymayabilirsin; yemezsin, içmezsin, çekmezsin; iradene fren koyup aklına
getirmezsin, duygularına gem vurup kalbinden geçirmezsin…
Çünkü bunlara
çarpmak sadece sana zarar verir, çarpılmak senden götürür, çarpım hanene koymak
ise bir çuval patatesin içine bir tane çürük koymak, bir güğüm suya bir damla pislik
sıçratmak, bir tencere yemeğe bir gram zehir katmak gibidir.
Tercih senin!
Akıl kafanda, irade elinde, tecrübe zihninde; iman kalbinde, İslam bedeninde,
ihsan gönlünde; nefsine çeki düzen ver, kalbini temizle; arkada kalanı gözle,
önden gideni izle; geçmişten ders al, anın değerini bil, geleceğe yönel,
ufukları hedefle! Bilesin ki, iyiler lehinde, kötüler aleyhinde…
Sıfır adamlar
mı?
Aman ha,
göreyim seni, onlara dikkat eyle!
29 Şaban
1442 / 11 Nisan 2021
Metin
BOZAN**
Dini literatürümüzde mescitler, türbeler ve
benzeri ziyaretgahların konumu ve ziyaret edilirse nelere dikkat edilmesi
gerektiğine dair detaylı bilgiler ve uyarılar mevcuttur. Ancak uyarılara rağmen
toplumların bu hususu ihmal ettiği de bir vakıadır. Nitekim dikkatlice tetkik
edildiğinde görülecektir ki, toplumsal hafızadaki kutsal, dini literatürdeki
kutsalı kapsayan; ancak ilavelerle zenginleştirilen bir olgudur. Bir başka
ifadeyle toplumsal hafızadaki kutsal, gerçekte olması gereken değil de
“toplumun algısında olan” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. İşte bu nedenle çalışmamızda
kutsal mekân kavramıyla gerçekte dini ilmi literatürdekiler değil, vakıayı;
yani toplumun yaşamındaki kutsal olan ve kendisine anlam yüklenenler esas
alınacaktır. Bu nedenle araştırmada hadiseler ya da karizmatik kişilikler
ele alınırken bunların doğru veya yanlışlığı tartışılmayacaktır. Belli
bir dönemde belli grup, gelenek, mezhep, dini yapılanma vb. tarafından tarihi
hadiselere ve kişiliklere yüklenilen anlam dünyası üzerinde durulacaktır. Yine
araştırmada toplumsal hafıza “hatırlama” veya “unutma” ile kastedilecek olan,
belirli değerler etrafında birleşen grup, cemaat, mezhep, dini yapılanma vb.nin
“bellek”inin “hatırladığı” şey olacaktır.
1. Geçmiş ve Toplumsal Hafıza:
“Hatırlama”nın Oluşturulması Bağlamında İnşa Edilen “Tarihsel Algılar”
Geçmiş dediğimiz şey bir olgudur. Buna
“yaşanmış gerçeklik” dememiz de mümkündür. Geçmişte yaşanan hadiseler çeşitli
ihtilaflara yol açmış bu ihtilaflar süreç içerisinde kurumsallaşarak
geleneklerin/dini yapılanmaların ortaya çıkmasına neden olmuşlardır. Her ne kadar
gelenekler/dini yapılanmalar vuku bulan hadiselerin yorumlanmasının ürünü ise
de kurumsallaşma süreçlerinde ya da daha sonraki aşamalarda söz konusu
geleneklerin/dini yapılanmaların geçmiş ile hesaplaşması söz konusu olmuştur.
Zira görüşlerin sistematize edilmesi sürecinde ortaya çıkan bazı
zorunlu/sorunlu durumlar ya da muhaliflerin yönelttikleri kimi eleştiriler,
geçmişe dönük bir yeni faaliyeti ortaya çıkarmıştır. Buna göre “geçmiş” yeniden
yorumlanarak bazı verilerin ihmali ve bazılarının ise daha fazla ön plana
çıkarılmasıyla dini yapılanmaların/geleneklerin aklına uygun bir tarih inşa
edilmeye başlanmıştır. Yani “geçmiş”, gelenekler içerisinde yeniden
anlamlandırılarak yeni forma/formlara sokulmuştur.
Geçmişin inşasında dikkat çeken husus, bu faaliyetin
geçmiş ile ilgilenmek kadar; hatta ondan daha ziyade “şimdi ve gelecek” ile
ilgilenmesi ve onları şekillendirme arzusunda olmasıdır. Bu nedenle gelenekler
ve dini yapılanmalar, gelecekte “biz” (ve bazen de “ötekiler”) üzerinden nasıl
bir algı oluşturmak istemişlerse, geçmişi buna uygun bir forma sokmuşlardır.
İyi-kötü/güçlü-zayıf olduğuna bakılmaksızın
girişilen söz konusu faaliyetler ikna edici midir? Bu sorunun cevabı
belirsizdir. Lakin “Geçmiş”in algılar üzerinden aktarılmasının muhalifleri ikna
etmekten ziyade kendi müntesiplerinin bağlılıklarını pekiştirme amacına yönelik
olduğunu söylemek mümkündür. Bu şekilde müntesiplerin başka görüş ve inançlara
kayması engellenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda müntesiplerinin aidiyet
bilinçlerini pekiştirmeye yönelik söylem geliştirilirken çoğu kere
“ötekileştirici” bir dil kullanılarak muhaliflerin
kötülenmesi/düşmanlaştırmasına da özen gösterilmiştir.
Gelenek ve dini yapılanmalar, kendi
müntesiplerinin bağlılıklarını sağlayan “aidiyet bilinçlerini” oluşturmada
çeşitli argümanlar kullanmaktadırlar. Bunların en önemlileri tarihte yaşamış
dini-manevi önderler veya geleneklerin korunması ve yaşatılması için mücadele
etmiş tarihi şahsiyetlerdir. Söz konusu manevi veya tarihi şahsiyetler
sayesinde “hak” olan dava yok olmamış; günümüze kadar ulaşabilmiştir. Bu
şahsiyetlerin sonraki nesillere aktarımı esnasında kullanılan dil ise muzaffer
veya mağlup olmayla paralellikler arz etmiştir.
Bu bağlamda muzaffer toplumların ya da hâkim geleneklerin tercih ettiği
dil genelde kahramanlıklar olmuştur. Mağluplar veya muktedir geleneklerin
ötekileştirdikleri gelenek veya dini yapılanmalar ise bunu genelde acılar
üzerinden geliştirmeye çalışmışlardır. Yani ötekileştirilenler, özellikle de
ötekileştirilmiş etnik kimliklerle özdeşleşmiş gelenekler veya dini
yapılanmalar, aidiyet bilinçlerini daha çok Kerbela benzeri seçilmiş travmalar
üzerinden oluşturmuşlardır.
Söz konusu gelenekler ve dini yapılanmaların
pek çoğu, aidiyet bilinçlerini pekiştirmek maksadıyla “hafıza” oluşturmada
kadim din ve kültürlere, bazen de efsanelere müracaat etmiş; hatta bazen
gerçekte var olmayan mitolojik şahsiyetler üretmişlerdir.
Görülmektedir ki, dini değerler,
kahramanlıklar, acılar, kutsallıklar, mitolojiler, kadim din ve kültürler
üzerinden bir toplumsal bellek/toplumsal hafıza oluşturulmaktadır.
2. Toplumsal Hafıza Bağlamında
Kutsal Mekânlar
Toplumsal
hafızanın yani “ortak bellek”in en önemli unsuru “hatırlama”dır. “Hatırlama”nın
sonraki nesillere aktarımı sözlü, yazılı ve anıt mekanlar olmak üzere üç temel
kaynak üzerinden gerçekleştirilir. (Goody, 2009: 128-132) Konumuz olan kutsal mekanlar ise bunlardan
daha fazla bir şey ifade etmektedir. Zira kutsal mekanlar (Hiyerofani), somut tarihsel yönleri olması nedeniyle
orijine işaret etme bağlamında geçmişin bir hayal olmadığı şuurunu oluşturma
gücüne sahiptirler. (Eliade,
2005: 433) Öte
yandan sözlü anlatılarla süslenen kutsal mekânlar, yer yer kitabe ve
sembol/şekillere de sahiptirler. Böyle durumlarda kutsal mekanlar sözlü, yazılı
ve mekânsal olarak üç boyutla zihinlere hitap etmektedirler. Dolayısıyla aidiyet bilincini oluşturan “ortak bellek”in yani
“hafıza”nın en önemli unsuru olan “hatırlama”nın aktarımının en güçlü
yollarından birisi, kutsal mekanlardır, denilebilir. (Assman, 2015: 23, 52)
Söz konusu kutsal mekanların bir kısmı açık
alanlardadır. Bunlar bazen tabiatın ortasında azametiyle duran muhteşem
kayalar, taş duvarlar, kutsal yollar, su kaynakları, ağaç ve koruluklar ya da
dağlar veya tepelerdir. Öte yandan açık alanlardaki kimi mezarlıklar ve bu
mezarlıklarda bulunan türbeler de doğal kutsal mekanlardır. Nitekim eski
dinlerde mezarlar, ölüler kültünün merkezi olarak kabul edilmektedir. Nitekim
insanlık tarihi kadar eski olan dağ ve tepe kültlerine Bektaşi
Menakıpnamelerinde, Kızılbaşlar, Nusayriler
ve Yezidiler’de de rastlamak mümkündür. Tasavvuf tarihinde de dağlar daha
ziyade inziva, ibadet ve riyazât ile ilişkili olarak zikredilmektedirler.
Kutsal mekanların önemli bir kısmı ise kapalı mekanlardır. Bazı mağara ve
inler, evler, mabet ve türbeler bu kapsamdadır. Söz konusu yapılar, ibadet ve
ayin yerleri olarak takdis edilirken bazen de kutsal kabul edilen bir din
adamının yahut velinin uzlete çekildiği mekân kutsallaştırılabilmektedir. (Bkz.
Yörükan, 1998: 262, Ocak, 1983: 114 vd.; Sarıkçıoğlu, 2011: 88 vd.)
Bazı kutsal mabetlerin ziyaret yeri olarak
genişlemesi ve etrafının imar edilmesi ile etraflarında şehirler dahi inşa
edilmiştir. Kudüs ve Kerbela bunun tipik örnekleridir. Öte yandan Necef, Kum,
Şiraz ve Meşhed kentleri orada bulunan türbeler sayesinde kutsallık kazanmış ve
nüfus açısından gelişmişlerdir. Bununla beraber bazı şehirler de evliya
türbeleri nedeniyle yoğun olarak ziyaret edilmektedir. Abdulkadir Geylânî’nin
türbesinin bulunduğu Bağdat, Mevlânâ Celaleddin Rumi’nin türbesinin bulunduğu
Konya bu türlere örnek olarak verilebilir.
3. Kutsal Mekanların
Fonksiyonları
Kutsal mekanların çok ciddi bir işlevselliği
vardır. Zira oluşturulan kutsal mekanlarla hatırlanması istenen zamanın
hadiseleri veya o dönemde yaşamış/yaşadığı kabul edilen mümtaz şahsiyetlerin
cisimleştirilmesi arzu edilir. Burada kültürel bellekteki unsurlar, dış
nesnelerle ilişkilendirilerek somutlaştırılır. (Asmann, 2015: 49, 65) Onları
ziyaret etmenin faziletleri zikredilir, bazıları için Hac ibadeti kadar sevap
kazanılacağı ifade edilir. Bazen de Haccın bizzat ifa edildiği mekâna dönüştürülür.
(Bkz. Bozan, 2012: 106 vd.) Oraları ziyaret edenlerin günahlarından arınacağı;
cennete girmeyi hak edeceği müjdelenir. Bu bağlamda kutsal mekanlara has
ritüeller ihdas edilir. Efsane ve hikayeler üzerinden söz konusu türbelerin
gizemi arttırılır. Özellikle mabed ve tapınakları ziyaret edenler o mekânda
bulunan kutsiyetler üzerinden Tanrılarıyla samimi ve içten iletişime geçip
sorunlarını paylaşır. Yapılan ibadetler, sunulan kurban ve adaklarla dilekler
iletilir. Bu şekilde toplumlar, başlarına gelmiş acı çaresizlikleri aşmak veya
gelecek musibetlere karşı korunmak için bu manevi kişilerin gücüne sığınır ve
onların kendilerine yardım edeceğine inanır. Uhrevi taleplerinin yanı sıra
insanlar, şifa bulma, kısmet açılması, çocuk sahibi olma vb. dertlerine deva
gibi dünyevi isteklerde de bulunur. Bazen de buralarda istihareyle gayb
aleminden güzel bir işaret aranır. Söz konusu kutsal yerler sığınak görevi de
görür. Nitekim kimi zaman buralara sığınan tehdit altındaki masum veya suçlu
kimseler için bir bu mekanlar, “iltica” yerine dönüşür. Kısacası halk, çevrenin
manevi koruyucusu işlevi yüklenen söz konusu kutsal mekanlarda kendisini güven
içerisinde hisseder.
Kutsal mekanların ortak yaşam alanı işlevi de vardır.
Nitekim bazı toplumlarda kutsal mekanlar hayatın o kadar içindedir ki, bayram
ve matem gibi törenlerin yanı sıra festivaller ve düğün gibi türlü eğlence
aktiviteler buralarda düzenlenir. Bazen yeni evlenenler, bazen askere
gönderilenler öncelikle bu mekanları ziyaret eder. Kimi zaman kutsal mekanlar
etrafında aşevleri ve eğitim merkezleri kurulur. Dini/mezhebi inanç esaslarının
aktarılmasında da bu merkezlerin işlevselleştirilebildiğine rastlanır. (Demir,
2017: 243) Bu bağlamda kutsal mekanlar etrafında yaşayanlar, kendilerini bu
mekanlarla özdeşleştirir. Sonraki nesiller de bu mekanları ziyaret ederek kendi
değerlerini yaşatır. Çocuklar bu mekanların etrafında oynayıp kutsal
kişiliklerin efsane ve menkıbelerini dinleyerek büyür. Toplumun sosyal ve
psikolojik yönlerini anlatan bu efsane veya menkıbelerde Allah’a en yakın kabul
edilen velinin ya da kahramanın üzerinden sosyal veya ahlaki değerler sistemi
aktarılır. (Helimoğlu, 1990: 21) Bu şekilde onların etrafında toplumun özlemini
çektiği ideal bir dünya oluşturulur. Zira değerler en mükemmel şekliyle bu
kişilerde yaşanmıştır.
Tüm bunları göz önüne alırsak kutsal mekanlar
geçmişi hatırlamada, kültürel belleği pekiştirmede ve kimlik oluşturmada çok
önemli rollere sahiptir, denilebilir. Nitekim
Necef, Kum Şiraz gibi şehirlerde şehrin Şii kimliğinin kazanılması ve sonraki
kuşaklara aktarılmasında türbeler etkin rol oynamıştır. (Bkz. Demir, 2017: 122)
Zira türbe, anıt ve mabed gibi kutsal mekanlar üzerinden aidiyet bilincini
oluşturan bilgiler, görsele de hitap ettiği için hafızada daha canlı
tutulabilirler. Bu yolla geçmiş ile bugün birleştirilir. “Şimdiki zamanın
ufkuna bir başka zamanın görüntüleri” ve ufku aktarılır. Duygu ve
değerlerle yüklü anlamlar kurulur. Sosyal ideolojik ve mezhebi aidiyetler ve
sorumlulukların devamlılığı sağlanır. Yani var olan ya da oluşturulan mekanlar
üzerinde neyi “hatırlamamız”; diğer bir ifadeyle neyi unutmamamız gerektiği
öğretilir. (Bkz. Assman, 2015: 23, 38, 47, 49, 68). Özellikle mabed ve
türbelerin işlevleri o kadar güçlüdür ki, oralarda yaşayan toplumlar
kendilerinden sonraki kuşaklara bu mekanlar üzerinden toplumsal hafızalarını
aktarırlar.
4. Kutsal Mekanların Tahribinin
Olumsuz Etkileri
Yukarıdaki
değerlendirmelerden de anlaşıldığı gibi toplumsal hafızanın yapı taşları olan
öğelerin muhafazası ve sonraki nesillere intikalinde kutsal mekanlar hayati
önemi haizdir. Zira bunlar toplumsal değerlerin orijinine işaret etmektedir.
Onların yok edilmesi, toplumsal hafızanın yok edilmesi ve dolayısıyla yaşamı anlamlı kılan “değerler”i ortadan kalkma
tehlikesini beraberinde
getirmektedir. Ancak
bir vakıadır ki, tarihsel süreç içinde doğal afetler, çatışmalar veya kasti
tahripler sonucu toplumlara aidiyet bilinci kazandıran pek çok kutsal mekân
yıkılmıştır. Nitekim kimisi bulundukları
yerde tarihsel dini kimlik oluşturan Irak, Suriye, Bahreyn, Pakistan, Afganistan, Mısır,
Libya, Fas, Mali, ve
Somali’de Peygamberler, Sahabe ve Tabiun’a nispet edilen türbeler dahil pek çok
Sünni, Şii, Kakai, Yezidi ve diğer din mensuplarına ait kutsal mekan tahrip edilmiştir.
(Bkz. http://arkeofili.com/?p=1099)
Tamamen yıkılan veya yok edilen pek çok kutsal mekân
bir iki neslin yaşam müddetince soyut olarak işlevini sürdürse de daha
sonraları kaybolup gitmektedir. Özellikle savaş ortamında kutsal mekanlar
üzerinden hikayeleri sonraki nesillere aktaran kimseler de öldürülebilmektedir.
Kutsal mekanlar ve onların sözlü aktarıcılarının yok edilmesiyle efsaneler,
menkıbeler birkaç nesil sonra unutulabilmektedir. Toplumsal hafıza küllerin ve
yıkıntıların altında kalmaktadır.
Halk bazında teorik anlatımdan ziyade menkıbe
ve efsaneler üzerinden gerçekleştirilen toplumsal hafızanın aktarımına vurulan
darbeyle de hafıza silinebilmektedir. Ancak insan tabiatı boşluk kabul
etmemektedir. Sonraki nesiller, bu yönden de dış kültürel tesirlere açık
hale gelmektedir. Nitekim günümüzde küreselleşme ile somut bir şekilde batı
görsel mitolojilerinin hikâye ve efsanelerimizin yerini almış olması bunun
somut bir örneğidir.
Sonuçta savaşlar, yıkımlar ve tarihi yapılara
yönelik bilinçsiz müdahaleler sadece maddi kayıp ve can kaybıyla sınırlı
değildir; toplumun hafızasını da tahrip etmektedir. Sonraki kuşakları kimliksiz
bırakabilmekte; aidiyet bilinçlerini derinden sarsmaktadır. Özellikle
Ortadoğu’da son dönemde yaşananlar, Haçlılar ve Moğolların yaptıkları
tahribatla kıyaslanabilecek hale gelmiştir. Unutulmamalıdır ki, sağlık ve
teknolojik olarak maddi dünyayı bire bir şekilde yeniden inşa etmek mümkündür.
Ama kültürel belleği oluşturan değerleri “hatırlama”nın güçlü araçları olan,
kimisi 3 ya da 5 bin yılda doğal olarak inşa edilen şehirlerin ve şehirlere
kimliğini veren kutsal mekanların tahribiyle ortaya çıkan/çıkacak olan durumun telafi
edilmesi hemen hemen olanaksızdır ve bunun etkileri muhtemelen çok uzun yıllar
kendisini hissettirecektir.
*Bu yazı Metin BOZAN, Kutsal Mekanların Tahribinin Toplumsal Hafıza
Üzerine Etkisi, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Aralık-2018
Cilt:10 Sayı:4 (22), Sayfa:1228-1237. Makalesinden hulasa edilmiştir.
** Prof. Dr. Metin BOZAN, Dicle Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi İslam Mezhepleri Tarihi Öğretim Üyesi.
ASSMAN, Jan, Kültürel Bellek, Çev. Ayşe
Tekin, Ayrıntı, İstanbul 2015.
BOZAN, Metin, Şeyh Adi B. Müsafir, Hayatı,
Menkıbevi Kişiliği ve Yezidi İnancındaki Yeri, Nubihar, İstanbul 2012
DEMİR, Habip, Horasan’da Şiilik İran’da
Şiiliğin Tarihsel Kökleri, Otto, Ankara 2017
ELİADE, Mircea, Dinler Tarihi, Serhat
Kitabevi, Konya 2005
GOODY, Jack, “Sözlü Kültür”, Millî Folklor,
2009, Yıl 21, Sayı 83, S. 128-132.
HELİMOĞLU Yavuz, Muhsine, Diyarbakır
Efsaneleri, Doruk Yay., Ankara 1990
OCAK, Ahmet Yaşar, Alevi ve Bektaşi
İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İletişim Yay. İstanbul 1983.
ONAT, Hasan “Kerbela’yı Doğru Okumak” http://www.hasanonat.net/index.php/81-kerbela-y-dogru-okumak
SARIKÇIOĞLU, Ekrem, Din Fenomolojisi, Fakülte
Kitabevi, Isparta 2011.
YÖRÜKAN, Yusuf Ziya, Anadolu’da Aleviler ve
Tahtacılar, T. C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998. http://arkeofili.com/?p=1099
