Hazırlayan: İsmail TANRIVERDİ ⃰
Doğumu, Ailesi ve Kabîlesi
İsmi, Saîd b. Cübeyr b. Hişam el-Esedî olarak bilinir[1]. Saîd b. Cübeyr aslen Habeş asıllı siyahî bir aileden gelmektedir.[2]Kendisi Tâbiînin büyüklerinden sayılır. Nerde doğduğu tam olarak bilinmemekle birlikte daha küçük yaşlarda İbn Abbas (68/687)’ın yanında tedrise başladığı bilgisinden hareketle Mekke’de veya Hicaz’da doğduğu söylenebilir. Bazı bilgilere dayanarak Kûfe’de doğduğunu söyleyenler de vardır.[3]İbn Sa‘d’da geçen bir rivayete göre İbn Abbas gözlerini kaybettikten sonra yanına Kûfe’den fetva sormaya gelenlere “İbn Ümmü Dehmâ (yani Saîd b. Cübeyr) aranızda değil midir? O varken Kûfeden neden bana soru sormak için geliyorsunuz?” der.[4]Bu bilgiden de hareketle yirmili yaşlarda Kûfe’ye yerleştiğini söyleyebiliriz.[5]Saîd b. Cübeyr, hayatını en çok Kûfe ve Mekke’de geçirmiştir.[6]Ayrıca bir müddet İsfehân[7], Azerbeycan ve Irak’ın Sünbülân köyünde kaldığı da rivayet edilir. Buralardayken yılda iki defa bir umre bir de hac için Mekke’ye geldiği anlatılır.[8]Kaynaklarda babası Cübeyr ve annesi Ümmü Dehmâ hakkında bilgi yoktur.[9]Ancak kaynaklar ailesinin Esed b. Huzeyme koluna bağlı Vâlibe b. Hâris oğullarının azatlısı olduklarını ifade eder.[10]Saîd b. Cübeyr’in doğumu konusunda kesin bilgi olmamakla birlikte H. 94[11]veya 95[12](M. 713 veya 714) yılında 49[13]/ 50[14]yaşındayken Emevî Valisi Haccac b. Yusuf tarafından öldürüldüğü bilgisine dayanarak, H. 44 veya 45[15](M. 664 veya 665) yıllarında doğduğu söylenebilir.[16]Saîd b. Cübeyr el-Esedî veya el-Vâlibî şeklinde ayrıca hayatının en önemli dönemlerini Kûfe'de geçirdiği için de el-Kûfî[17]nisbeleriyle anılmıştır.Künyesi Ebû Abdillah veya Ebû Muhammed’dir. Abdullah[18]ve Abdulmelîk[19]ve Muhammed[20]adlı üç oğlu bulunduğu da kaynaklarda geçmektedir. Ayrıca Mes‘ûd b. Mâlik b. Ma‘bed adlı bir mavlâsından da bahsedilmektedir.[21]
İlmî Kişiliği
Saîd b. Cübeyr, küçük yaşlardan itibaren ilim tedrisine başlamıştır. Rivayetlere göre İbn Cübeyr en önemli eğitim dönemini evlenene kadar İbn Abbas’ın yanında geçirerek sağlamıştır. Kur’ân ilimlerinin başlangıcı sayılan kıraat ilmini de yine Abdullah b. Abbas’tan arz yoluyla almıştır.[22]Saîd b. Cübeyr’inİbn Abbas’tan sonra en çok ilim aldığı ve istifade etiği kişi Abdullah b. Ömer ( 74/693) dir. Saîd b. Cübeyr’in Hadîs ve tefsir rivayetlerinden ziyade fıkhî konularda İbn Ömer’den ders aldığı kaynaklardan anlaşılmaktadır.[23]Yine ders aldığı önemli sahabîler arasında Hz. Aişe (58/678), Enes b. Mâlik (93/711), Adiyy b. Hâtim (83/702) gibi zatlar da vardı.[24]Daha birçok kişiden ders alan ve birçok Sahabî ile görüşen İbn Cübeyr, belli bir dönemden sonra artık kendisi Kûfe’de ders ve fetvâ vermeye başlar. Hatta daha İbn Abbas’ın yanında talebeyken bile, İbn Abbas tarafından kendisine hadis rivâyet etme konusunda icâzet verildiği ifade edilir.Mücâhid’in naklettiği bir rivayette, İbn Abbas, Saîd b. Cübeyr’e “Haydi hadis rivayet et, demiş, o da, siz buradayken mi? deyince İbn Abbas, evet ben buradayken senin hadis rivayet etmen, Allah’ın sana bir lütfü değil mi? İsabet edersen ne âlâ, hata edersen sana öğretirim.” demiştir.[25] Saîd b. Cübeyr’in döneminde yaşayan âlimlerin birçoğu bir veya birkaç alanda ilmî yetkinliğe sahip iken, İbn Cübeyr dönemin bütün din ilimlerinde söz sahibi olma derecesine gelmiştir. Bu yüzden kendisine “cihbîzü'l-ulema” (âlimlerin başı) denmiştir.[26]Özellikle Tefsir ilmi başta olmak üzere hadis ve fıkıh ilimlerinde çok önemli bir yere sahiptir. Kütüb-i Sittede İbn Cübeyr’e dayanan birçok hadis rivayeti de vardır.Adîb. Hatim et-Tâî, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Ömer, Ebû Said el-Hudrî, Abdullah b. Muğaffel ve Enes b. Mâlik, Ebû Hureyre gibi sahâbîlerle Amr b. Meymûn ve Ebû Abdurrahman es-Sülemî gibi tabiîlerden hadis rivâyet etmiştir. Ayrıca başta oğulları Abdullah ve Abdülmelik olmak üzere, Ebû Salih es-Semmân, Mücahid b. Cebr, Ya‘la b. Hâkim, İkrime el-Berberî, Adî b. Sabit, Meymûn b. Mihrân, Semmâk b. Harb, İbn Şihâb ez-Zührî, Amr b. Dinâr, Ebû İshak es-Sebîî, Mâlik b. Dînâr, Eyyûb es-Sahtiyânî ve A‘meş gibi tabiîler onun talebesi olmuştur.[27]
Saîd b. Cübeyr’in “Mushafü Saîd b. Cübeyr” diye bir Kur’an nüshası olduğu anlatılır.[28]Rivâyetlere göre Halife Abdülmelik b. Mervân, Said b. Cübeyr’den bir Kur’an tefsiri yazmasını istemiş, o da bu alanda ilk düzenli tefsir olan eserini kaleme alarak halifeye göndermiştir. Eser daha sonra Atâ b. Dinâr tarafından rivâyet edilmiştir. Ayrıca İbn Cübeyr, kıraat ilminde de otorite haline gelmişti. Bu konuda meşhur yedi kıraat imamından Ebû Amr b. Alâ’nın kıraat ilmini ondan aldığı söylenir.[29]
Devlet İşlerinde Aldığı Görevler
Saîd b. Cübeyr’in, Halife Abdülmelik’in isteği üzerine bir tefsir yazmış olduğunu önceden belirtmiştik. İbn Ebî Hatim, babasından naklettiği bir haberde bu hususu teyid etmektedir. Bu habere göre Abdülmelik, Sa’id b. Cübeyr’den bir Kur’ân tefsiri yazmasını istemiş, Saîd istenen bu tefsiri yazmış ve halifeye göndermiştir. Ayrıca Saîd b. Cübeyr’in kendisine başvurmaları üzerine Abdülmelik’in rüyalarını da yorumladığı anlatılır.[30]
Saîd b. CübeyrHaccac b. Yûsuf döneminde Kûfe kâdılarından Abdullah b. Utbe b. Mesûd ve Ebû Bürde b. Mûsâ el-Eş‘arî’nin yanında bir süre kâtiplik yaptı.[31] Haccâc, onu sarayındaki ilim ve sohbet meclisine dâhil etmişti.[32]Haccâc b. Yûsuf Kûfe’ye vali olarak atanınca Saîd b. Cübeyr’e kadılık ve imamlık vazifesi vermiştir.[33]O güne kadar Emevî yönetiminde mevaliye gerek kadılık gerekse imamlık gibi önemli vazifeler verilmemişti. Haccâc rivayetlerde geçen kendi ifadesiyle Saîd b. Cübeyr’e “Ben seni insanların tepkisine rağmen kadı olarak tayin etmedim mi?” demiştir.[34]Ancak kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Saîd b. Cübeyr’in kadılık vazifesi çok uzun sürmemiştir. Muhtemelen bürokratların veya Emevî taraftarlarının tepkisi üzerine Haccac, Saîd b. Cübeyr’i bu görevden alıp yerineEbû Bürde el-Eş‘arî’yi getirdi. Saîdb. Cübeyr’i de Ebû Bürde’nin yanına kâtip olarak tayin etti. Aynı zamanda gönlünü almak için onu görüşüne başvurulmadan hiçbir hükmün karara bağlanmayacağı bir konuma getirdi.[35]
Haccâc, Saîdb. Cübeyr’i en çok malî işlerle görevlendirmiştir. Yine rivâyetlerde kendisine Haccac tarafından çok miktarda mal verildiği anlatılmaktadır.[36]Haccâc, Saîdb. Cübeyr’i ihtiyaç sahiplerine yardım ulaştırma görevi de vermişti. Bunun için Saîdb. Cübeyr’e yüzbin dirhem verdiği anlatılır.[37]Bir süreliğine Fırat Nehrinin suladığı arazinin öşürlerini toplamakla da görevlendirilmiştir. İbn Sa‘d’da geçen bir rivâyete göre, Haccac’ın görevlilerinden olan Matar b. Nâciye, Saîd b. Cübeyr’i zekât ve sadakaları toplamak üzere Kûfe gümrüğüne tayin etmiştir.[38]Yine Haccâc, Sa’id b. Cübeyr’i 80/699 yılında İbnu’l Eş’as ordusu ile birlikte, ordunun malî işleri sorumlusu olarak Sicistan’a göndermişti. Belâzurî’nin rivâyet ettiğine göre, Haccâc Saîd b. Cübeyr’e bir milyon dirhem vermiş ve onu ordu işleri için kullanmasını ve küfre girmediği sürece kendi sözünden çıkmaması gerektiği konusunda tembihlemişti.[39]
Saîd b. Cübeyr’in Haccâc’ın kendisine tevdi ettiği görevleri kabul etmesi onun yönetimini ıslah etme düşüncesinden kaynaklanmış olmalıdır. Nitekim Haccâc kendisine birçok ihsanda bulunup insanların itirazlarına rağmen -mevâliden olduğu için- önemli vazifeler verdiği halde neden isyana katıldığını sormuş o da “İnsanlara zulmetmeyi bırakıp yönetimini yumuşatmanı ummuştum ancak öyle olmadığı için seninle savaştım.” diye cevap vermiştir.[40]
Abdullah b. Zübeyr’in Emevîlere Karşı Ayaklanmasında Saîd b. Cübeyr’in Durumu
Zübeyr b. Avvâm’ın oğlu olan Abdullah, Cemel vakası sırasında teyzesi Hz. Aişe’nin yanında yer almış ve Hz. Ali’ye en ateşli muhalefeti sürdürenlerden biri olmuştu. Muâviye döneminde Medine’de oturan Abdullah, Yezîd’in veliâht tayin edilmesine de karşı çıkmış ve hilafeti esnasında Yezîd’in bütün girişimlerine rağmen biat etmemişti. Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilmesinden sonra Emevî yönetimine karşı Hicazdaki muhalefetin lideri konumuna geldi. Yezîd, Abdullah’ın kendisine karşı açtığı muhalefet cephesini ortadan kaldırmak için çeşitli girişimlerde bulunmasına rağmen bir netice elde edemedi. Neticede Yezîd’in gönderdiğiHusayn b. Nümeyr es-Sekûnî komutasındaki ordu Mekke’yi 64 gün boyunca kuşatma altına aldı. Yezid’in ölmesi üzerine Abdullah b. Zübeyr, “emîrü’l-mü’minin” unvanıyla halifeliğini ilan etti ( 64 / 683). Emevî hilafetinin başına geçen Mervân b. Hakem dönemi boyunca Abdullah, Hicaz ve doğu eyaletlerinde hilafetini devam ettirdi. Mervân b. Hakemin ölümünden sonra hilafetin başına geçen Abdülmelik b. Mervân döneminde daha önceleri Hicaz’da Abdullah’a destek veren Haricilerle Abdullah arasında ihtilaf meydana geldi. Haricilerin başına geçen Muhtâr es- Sekâfî bir anda hem Abdullah’a hem de Abdülmelik’e cephe açtı. Daha sonra Kûfe merkez olmak üzere Abdullah’ın yönetimindeki doğu eyaletlerini ele geçiren Muhtâr, Abdullah’ın vazifelendirmesi ile kardeşi Mus‘ab tarafından büyük bir kuşatma sonunda bertaraf edildi. Abdülmelik ise büyük bir orduyla henüz doğu eyaletlerini haricilerden alan Mus‘ab’ın üzerine yürüyerek ordusunu dağıtıp Mus‘ab’ı öldürdü. Böylece Abdullah b. Zübeyr’in elinden Hicaz hariç bütün bölgeleri aldı. Bu sefer Abdülmelik, Abdullah’ı tamamen ortadan kaldırmak üzere Hicaz üzerine Haccâc b. Yusuf komutasında bir ordu gönderdi. Altı ay süren muhasara neticesinde Haccâc 73/692 yılında Hicaz’ı da alarak Abdullah’ı öldürdü.[41]
Abdullah b. Zübeyr’in Emevîlere karşı ayaklanması Haccâc tarafından bastırılıp, Abdullah b. Zübeyr öldürüldükten sonra Hicâz valisi olarak atanan Haccâc, halife Abdülmelik adına tekrar bölge halkından biat aldı. Bu sırada biatı alınanlardan biri de Saîd b. Cübeyr idi.[42]Bu bilgiden hareketle Saîd’in Abdullah b. Zübeyr’in Hicaz’daki 9 yıllık hilafeti (64/683- 73/692) esnasında Hicaz’da muhtemelen de Mekke’de yaşadığı anlaşılıyor. Kaynaklardaki bilgiler ışığında Saîd’in Abdullah b. Zübeyr ayaklanmasında aktif bir rol almadığı görülmektedir. Ancak o sıralarda bile Emevî yönetiminden memnun olmadığı için Abdullah b. Zübeyr’in yönetimi altında yaşamayı tercih ettiği söylenebilir. Daha sonra Haccâc Kûfe bölgesine vali olarak atanınca burada Saîd b. Cübeyr’den ikinci kez biat almıştı. Saîd’in bu ikinci biatinden sonra Haccâc’la arası gayet iyi bir duruma geldi. Hatta bu süreçte Saîd’i sürekli yönetim işlerinde vazifelendirmiş olduğunu ve ona birçok ihsanlarda bulunduğunu daha önce zikretmiştik.
Abdurrahman b. Muhammed b. Eş‘as’la Birlikte Haccâc b. Yûsuf’a Karşı Ayaklanması
Deyrülcemâcim olayı olarak bilinen bu ayaklanma, adını olayın çarpışmaya dönüştüğü yer olan Deyrülcemâcim’den alır. Bu ayaklanmanın başını çeken İbnü’l- Eş‘as’ın asıl adı, Abdurrahman b. Muhammed b. Eş‘as olmasına rağmen, daha çok dedesine nisbetle Abdurrahman b. Eş‘as olarak kaynaklarda geçer. Bunun nedeni sahâbî olan dedesiEş‘as b. Kays’ın,yaşadığı dönemde etkin bir siyasî kişiliğe sahip olması ve adının oğlu Muhammed’e nispeten kaynaklarda daha çok geçmesidir. İbnü’l-Eş‘as, başlangıçta Emevî valisi Ubeydullah taraftarı olmasına rağmen Müslim b. ‘Akîl’in idamından sonra Emevîler’le mücadele eden Abdullah b. Zübeyr’in safına geçti ve Muhtar es-Sekafî ile Mus‘ab b. Zübeyr arasında cereyan eden Muhtar’ın öldürüldüğü savaşta Mus‘ab’ın ordusundaki Kûfeli askerleri yönetti. Uzun süre Mus‘ab b. Zübeyr’in yanında Hâricîlerle savaşan İbnü’l-Eş‘as, Mus‘ab’ın yenilip öldürülmesi üzerine Emevî halîfesi Abdulmelîk’e biat etti.[43]
Daha sonra Kufe Valisi Bişr b. Mervan, İbnü’l-Eş‘as’ı, Kûfe ordusunun başına getirerek Ezrakî Haricileri ile mücadele etmesi için Basra Valisi Hâlid b. Abdullah b. Hâlid’in yardımına gönderdi. Hâricileri başarılı bir mücadeleyle yenmesi üzerine, bu başarıdan sonra İbnü’l-Eş‘as Rey valiliğine tayin edildi. Vergi ödemekten vazgeçen Kâbülistân’ın Türk hükümdarı Rutbil’in üzerine gönderilen İbn Ebu Bekre’nin yenilmesi üzerine Haccâc, Rutbil’le mücadele etmesi için Kûfe ve Basra ordugâhlarından seçtirdiği 40.000 kişiden oluşan büyük bir ordu kurdu ve başlarına da Abdurrahman b. Eş‘as’ı komutan olarak atadı.[44]Haccâc bu orduyu en iyi şekilde teçhiz edip, askerlere ücretlerinin yanı sıra kazanacakları zafer için peşinen para verdi. Bu orduya İbnü’l-Eş‘as’la beraber katılan Saîd b. Cübeyr, Haccâc tarafından ordunun malî işlerinin sorumlusu olarak atanmıştı.[45]
Haccâc, Abdurrahman b. Eş‘as’a muzaffer olması durumunda Sicistân bölgesine vali olarak tayin etme sözü vermişti. 80/699 yılında harekete geçen İbnü’l-Eş‘as ilk başta Afganistan bölgesinin büyük bir kısmını ele geçirdi.[46]Ancak bölgenin dağlık olması ve kış mevsiminin girmesi nedeniyle İbnü’l-Eş‘as, savaşa bir müddet ara vermek istedi. Buna karşılık Haccâc onun savaşa devam etmesini istiyordu. Üstelik Haccâc, savaşa devam etmemesi durumunda İbnü’l-Eş‘as’ı görevden almakla da tehdit etti. Bunun üzerine İbnü’l-Eş‘as, yardımcılarını toplayıp onlarla istişare etti. Zaten kalpleri Emevîlere karşı olan özellikle de Kûfeliler Haccâc’a isyan bayrağı açmayı teklif etler. Bunun üzerine İbnü’l-Eş‘as, Haccâc’ın emrine uymayıp Emevî yönetimine karşı isyan bayrağı açtı.[47]Aynı zamanda hareketini insanlar nezdinde meşru zemine çekmek için isyanına dini bir görünüm vererek mevâliyi ve Emevî hilâfetinden memnun kalmayan muhalif grupların birçoğunu etrafında topladı. Bu yolla özellikle de iktidarın meşruiyetine inanmayan Irak âlimlerinden birçoğunun da desteğini kazanmayı başardı. Bunların başında ise ilmi yetkinliği ile insanlar üzerinde çok etkisi olan Saîd b. Cübeyr geliyor.[48]
Abdurrahman b. Eş‘as önce Haccâc’ın üzerine gönderdiği birlikleri dağıtarak Irak’a doğru ilerledi. Tüster’de Haccâc’la karşılaşan İbnü’l-Eş‘as’ın ordusu burada da Haccâc’ı mağlup etmeyi başardı. Basra’ya çekilip Zâviye’de karargâh kuran Haccâc, burada ilk kez İbnü’l-Eş‘as’ı mağlup etti.[49]Bu sırada Basra ve Kûfe’yi ele geçirmiş olan İbnü’l-Eş‘as’ın, kendisine Kûfe’den ve başka yerlerden katılanların sayesinde toparlanması çok uzun sürmedi. 81/701 yılında Deyrülcemâcim’de tekrar karşı karşıya gelen iki ordunun mücadelesi, yüz gün devam etti. Çarpışmalar, sonunda asker sayısı İbnü’l-Eş‘as’ın ordusuna göre az olduğu halde Haccâc’ın galibiyetiyle sonuçlandı. Basra’da Ubeydullah b. Abdurrahman el-Abşemi’nin yardımıyla tekrar toparlanan İbnü’l-Eş‘as, Düceyl ırmağı yakınlarında bir kez daha Haccâc’la karşı karşıya geldi. Burada ağır kayıplar veren İbnü’l-Eş‘as, artık toparlanamayacağını anlayınca doğuya kaçarak Rutbîl’e sığındı. Rutbîl ise Haccâc’ın kendisini belli bir dönem vergiden muaf tutması karşılığında İbnü’l-Eş‘as’ı ona teslim etmiş, fakat bu durumu kendine yediremeyen İbnü’l-Eş‘as, yolda bir uçurumdan atlayarak hayatına son vermiştir.[50]
İbnü’l-Eş‘as’ın bu mağlubiyetine kuşkusuz en çok ordusunun homojen olmayan yapısı neden olmuştu. Emevîler döneminde birbirinden farklı muhalefet cepheleri vardı. Zaman zaman İktidara karşı ışığı en çok parlayan muhalefetin şemsiyesi altında toparlanmalar meydana geliyordu. Neticede ayaklanmaya dönüşen bu toparlanmaların devamı uzun sürmüyordu. Çünkü farklı etkenlerle bir araya gelen bu gruplar, belli bir süre sonra özel gündemlerine dönüp iç bölünmelere yol açıyordu. Doğrusu burada Emevî yönetiminin de başarısını göz ardı etmemek gerekir. Homojen olmayan bu isyan gruplarının tehlikelerini bertaraf etmek için gruplardan bir kısmını bir şekilde kendi tarafına çekip birliklerini bozmayı çoğu kez başarmışlardır.
İbnü’l-Eş‘as’ın bu hareketinde Saîd b. Cübeyr’e de danıştığı ve desteğini aldığı kaynaklardan anlaşılmaktadır. İbnü’l-Eş‘as’ın ordusuna Saîd b. Cübeyr’le birlikte katılan birçok âlim vardı. Abdurrahman b. Ebî Leylâ, eş-Şa‘bî, Abdullah b. Şeddâd, Ebû’l- Buhterî, Hakem b. ‘Uteybe, Müslim b. Yesâr, Câbir b. Zeyd gibi çok sayıda saygın kişi bunların arasında sayılabilir.[51]
Bu harekette Saîd b. Cübeyr’in nasıl bir rol aldığı konusunda kaynaklarda geniş bilgi olmamakla birlikte ilmî ve saygın kişiliği ile askerler üzerinde çok etkisi olduğu bazı rivayetlerden anlaşılmaktadır. Nitekim İbn Sa‘d’da geçen bir rivayette Saîd b. Cübeyr’in askerlere şöyle hitap ettiği anlatılır: “Onlarla (Haccâc’ın ordusuyla) yaptıkları zulümden, dinden çıkmalarından, Allah’ın kullarına karşı büyüklük taslamalarından, namaza ehemmiyet vermemelerinden ve Müslümanları zelil hale getirmelerinden dolayı çarpışın.”[52]Yine başka bir rivâyette askerlerden savaşma konusunda kendisine fetva soranlara, savaşmanın meşruiyetini anlatmış ve onlara cesaret vermiştir.[53]
Kaynakların birçoğunda Saîd b. Cübeyr’in İbnü’l-Eş‘as’a olan biatinden caymayı gururuna yediremediğinden dolayı isyan hareketine katıldığı ileri sürülmektedir.[54]Onun bu kadar önemli bir kararı verirken sadece böyle bir gerekçeye dayandığını söylemenin yetersiz olduğu kanaatindeyiz. Bunun yanında Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehid edilmesi, Mekke’nin tahribi ve Abdullah b. Zübeyr’in acı akıbeti, Emevî yönetiminin koyu Arap milliyetçiliği esasına dayanan siyaseti, ganimetlerden Arap olmayanlara pay verilmemesi, mevaliyi hor görme anlayışı gibi toplum hayatında çok derin izler bırakan daha önemli sebepler aramak gerekir.Ayrıca Hocası Abdullah b. Ömer’in vefatından önce, Haccâc fitnesine karşı savaşmadığı için büyük bir üzüntü duyduğunu kendisine söylemesi de Saîd’in bu kararında etkili olmuştur.[55]
Bazı rivayetler, Saîd b. Cübeyr’in İbnü’l-Eş‘as’la beraber isyana katılmasının nedenini Haccâc’ın, İbnü’l-Eş‘as’la birlikte Saîd b. Cübeyr’i de ordunun mali sorumluluğundan azletmesine bağlar.[56]Ancak bu harekete Saîd b. Cübeyr’in katılmasının mezkûr nedenlerinin yanında Emevî iktidarının özellikle mevali politikası etkili olmuştur. Nitekim çok kısa bir süre önce Haccâc’ın kadılığa atadığı Saîd, sırf mevâliden olmasından dolayı bir ayrımcılıkla karşı karşıya kalmış ve yeni başladığı görevine bu sâikle son verilmişti. Çünkü liyâkat noktasında daha salahiyetli olduğu halde sırf mevâliden olduğu için kendisinden daha aşağı kişiler ona tercih edilmişti.[57] Her ne kadar Haccâc zekice durumu idare edip Saîd b. Cübeyr’i başka vazifelerde istihdam etmiş olsa da önceki görevin altında sayılan bu vazifeler Saîd b. Cübeyr’i bu ayrımcılık konusunda tatmin etmemiş görünüyor. Kanaatimizce Saîd b. Cübeyr’i bu harekete katılmaya zorlayan en büyük etken bu olmuştur. Bununla beraber Haccâc’ın dillere destan halka olan zulmünün de pekâlâ etkisi olmuştur.
Saîd b. Cübeyr’in Emevî Yönetiminden Kaçması ve Saklanması
Abdurrahman b. Eş‘as, Deyrülcemâcim ve peşinden cereyan eden birkaç hareketinden de bir sonuç elde edemeyip yenilgisi kesinleşince kaçmıştı. Daha sonra Haccâc’ın adamları tarafından yakalanınca uçurumdan atlayıp hayatına son vermişti. Rivayetlere göre Saîd b. Cübeyr de başarısız olan bu ayaklanmadan sonra Haccâc’a yakalanmamak için Abdurrahman b. Eş‘as’la beraber doğuya kaçmıştı.[58]Bazı rivayetlerde Haccâc’ın kendisine karşı ayaklanan kimselere bu tavırlarından dolayı kâfir olduklarını kabullenmeleri durumunda serbest bırakılacaklarını söylemiştir. Ancak içlerinde birçok âlimin de bulunduğu kimselerin bu teklifi reddettiği ve Haccâc tarafından öldürüldüğü anlatılır.[59] Saîd b. Cübeyr’in Haccâc’dan kaçması yaklaşık on iki yıl kadar sürmüştür.[60]Saîd b. Cübeyr, İbnü’l-Eş‘as’ın yenilmesinden sonra iki yıl kadar İsfehân’da kaldı.[61]Belâzuri’de geçen bir rivayete göre Reyy şehrinde de kalmıştır. Rivayete göre orada ed-Dehhak’la görüşmüş ed-Dehhak kendisinden tefsirle ilgili nakillerde bulunmuştur.[62]Muhtemelen İsfehân’a yakın olduğu için bir müddet orda da bulunmuştur. Haccâc, Saîd b. Cübeyr’in İsfehân’da olduğunu öğrenince oranın idarecilerine mektup yazıp Saîd’i kendisine göndermelerini istedi. Saîd b. Cübeyr, Haccâc’ın bu talebini duyunca oradan ayrılarak bir müddet Azerbaycan’a, oradan da Irak’ın Sünbûlân köyüne gelip bir sürede orada yaşamıştır.[63]Rivayetlerden anlaşıldığı kadarıyla Saîd b. Cübeyr uygun bir ortam bulunca umre için Mekke’ye gelmiş ve orada ömrünün son on senesini geçirmiştir. Mekke’de kendi ismini gizleyerek uzun süre gizli bir şekilde kalmıştır.[64]Bu sırada Hicaz valisi olan Ömer b. Abdülaziz’in muhaliflere karşı yumuşak davranması hatta muhaliflerin bir kısmını himaye etmesi sayesinde Mekke’de kalabilmiştir.[65]
Yakalanması ve Öldürülmesi
Ömer b. Abdülaziz Hicaz valiliği sırasında Halife Velid b. Abdülmelik’e Irak valisi Haccâcı şikâyet edip halka yaptığı baskı ve zulümleri anlatan bir mektup yazdı. Bunun üzerine Haccâc da Velîd’e Ömer b. Abdülaziz’in isyancıları himaye ettiğini ve bütün Emevî düşmanlarının Hicaza sığındığını ifade ederek şikâyette bulundu. Halife Velid, bu konuda Haccâc’ı haklı bulup Ömer b. Abdülaziz’i Hicaz valiliğinden azletti ve yerine Hâlid b. Abdullah el-Kasrî’yi tayin etti. Hâlid, Hicaz’a atanır atanmaz Mekke’ye gelip Velîd’in talimatı ve Haccâc’ın da talebi üzerine Irak’tan kaçıp Hicaz’a sığınan herkesi tehdide başladı. Arananların ya Haccâc’a teslim olmalarını veya evlerini yakacağını söyledi.[66]Bu sırada Mekke’ye yakın bir köyde saklanan Saîd b. Cübeyr’e dostları ve akrabaları Mekke’den kaçmasını önerdiler. Zira Hâlid’in onu yakalayıp Haccâc’a teslim etmesinden korkuyorlardı. Ancak Saîd b. Cübeyr kaçmaktan ve saklanmaktan yorulduğunu ifade ederek, bu konuda “Artık ne olacaksa olsun.” ifadesiyle durumu akışına bıraktığını söyledi. Bazı rivayetlerde de “Artık kaçtığım için Allah’tan utanıyorum Allah benim hakkımda dilediğini yapsın.” diyerek kaçmayı reddettiği de anlatılır.[67]İbn Sa‘d’da geçen bir rivayetten anlaşıldığı kadarıyla bu süreç içinde Saîd’in saklanmaya devam ettiği görülmektedir. Nitekim tutuklandığında “Allah’ın bu mukaddes beldesinde biri beni ihbar etti ki, onu Allah’a havale ediyorum.” demiştir.[68]
Hâlid b. Abdullah el-Kasrî, Saîd’in yerini öğrenir öğrenmez bir grup askerini gönderip evini kuşattı. Saîd’in ellerini kelepçeledikten sonra kendisini Haccâc’a götürmeleri gerektiğini ifade ettiler. Yine rivayetlerde anlatıldığı kadarıyla bu sırada Saîd, Mekke’den ayrılmadan önce Kâbe’yi tavaf etmek istedi. Tutuklanan diğer on kişiyle beraber Kâbe’yi kelepçeli bir şekilde tavaf etti. Hâlid b. Abdullah el-Kasrî, onları tavaf yaparken görünce tavaflarına mani olmuştur.[69] Kaynaklarda yer alan bilgilere göre bu sırada yanına kızı geldi. Babasını o halde görünce ağlamaya başladı. Saîd, kızını teselli etti ardından “Annene söyle buluşma yerimiz inşallah cennettir.” dedikten sonra yola konuldu.[70]İbnu’l-Esîr’in rivayetine göre ise Mekke’den Kûfe’ye getirildiğinde önce Kûfe’deki evine getirilmiş, kızı ve ailesiyle Mekke’de değil burada görüşmüştür. Ayrıca bu sırada Saîd’in Kûfe’ye getirildiğini duyan birçok Kûfeli âlim de onun yanına gelip görüşmüştür.[71]Bazı rivayetlere göre ise, Saîd b. Cübeyr’le birlikte Mekke’de tutuklanan dört kişi daha vardı. Bunlar, ‘Atâ b. Ebî Rabbah, Mücâhid b. Cebir, ‘Amr b. Dinâr ve Talk b. Habîb’ti. Talk yolda Haccâc’a varmadan vefat etti. ‘Atâ ve ‘Amr Haccâc tarafından affedildi. Mücâhid hapsedildi ve Haccâc’ın ölümüne kadar hapiste kaldı. Saîd ise Haccâc tarafından öldürüldü.[72]
Saîd b. Cübeyr, Haccâc’ın Kûfe yakınlarında yeni kurduğu ve ortasında da kendisine büyük bir saray yaptırdığı Vâsıt şehrine getirilip, Haccâc’ın huzuruna çıkarıldı. Rivayetlerde Saîd’in tutuklanması ve Haccâc’ın huzuruna getirilmesi ile ilgili çok farklı hikâyeler anlatılmıştır. İbn Sa‘d’da geçen rivayetlere göre, Saîd Haccâc’ın huzuruna getirildiğinde çok kızgın bir şekilde Saîd’e seni yönetimime ortak etmedim mi, sana ikramlarda bulunmadım mı? gibi birçok soru sordu. Saîd hepsine evet diye cevap verdi.[73]Ravi, “Bu sırada biz Haccâc’ın Saîd’i affedeceğini sandık.” der.[74] Haccâc, o halde neden bana karşı isyan ettin? diye sorunca Saîd, “İbnü’l- Eş‘as’a ettiğim biattan dolayı vicdanen böyle yapmak zorunda kaldım.” dedi. Bunun üzerine Haccâc çok sinirlendi ve “Allah’a verdiğin söz, bana verdiğin söz ve Emîrü’l- Müminîne verdiğin söz için değil de Allah’ın düşmanı İbnü’l- Eş‘as’a verdiğin söz için kendini zorunlu hissettin öyle mi?” peşinden “Allah’a yemin ederim ki seni öldüreceğim.” dedi. Hemen Saîd’in boynunun vurulmasını emretti. Müslim el-A‘ver aldığı emri elindeki kılıçla Saîd’in boynunu vurarak yerine getirdi.[75]
Başka rivayetlere göre bu diyalog şöyle gerçekleşmiştir: Saîd b. Cübeyr Haccâc’ın huzuruna getirilince Haccâc Saîd’e: “Ey Şakî b. Kuseyr ben Kûfe’ye vali olarak geldiğimde devlet vazifelerinde Arapların dışında kimseye yer verilmediği halde seni imam tayin etmedim mi?” Saîd “Evet” dedi. Haccâc: “Kûfe halkının tepkisine rağmen seni kadı yapmadım mı? Tepkiler artıp Arap olmadığın için hükümlerin meşru sayılmayınca seni Ebû Bürde b. Ebû Musa’nın yanına kendisine kesinlikle danışılmadan hüküm verilemeyeceği bir konuma getirmedim mi?” Saîd “Evet” dedi. “Tamamı Arap reislerinden olduğu halde seni (mevaliden olmana rağmen) yol arkadaşlarımdan biri yapmadım mı?” Saîd “Evet” dedi. “Seninle ilk karşılaşmamızda sana hesabını hiç sormadığım ihtiyaç sahiplerine dağıtılmak üzere yüz bin dirhem vermedim mi?” Saîd yine “Evet” dedi ve şöyle ekledi: “Ancak boynumda İbnü’l- Eş‘as’ın biati vardı.” deyince. Haccâc buna çok kızdı ve “Boynunda Emire’l- Mü’minin Abdülmelik b. Mervan’ın biatı ondan önce yok muydu?” dedi ve askerlerine Saîd’in boynunun vurulmasını emretti ve Saîd’i öldürttü.[76]
Tarih kaynaklarında, Saîd b. Cübeyr’le ilgili bahislerin geçtiği yerlerde en çok üstünde durulan hadise, öldürülmeden önce Haccâc’la olan diyalogu olmuştur. Çok uzun ve bir birinden bazen farklı anlatımlar içeren bu diyaloglar, muhtemelen biraz da olayı dramatize etmeye matuf olarak zikredilmiştir. Taberi’nin anlatımına göre; Saîd Haccâc’ın huzuruna getirildiğinde neden isyana katıldığını sorunca “Boynumda İbnü’l Eş‘as’ın biati vardı.” cevabına karşılık Saîd’e kızarak şöyle sorar: “İbni Zübeyr Mekke’den getirilip öldürüldükten sonra Mekke halkıyla beraber senden de, Emirü’l- Müminîn Abdülmelik adına biat almadım mı? Sonra Kûfe’ye vali olarak geldiğimde ikinci kez Kûfe halkıyla beraber Emirü’l- Müminîn için biatini yenilemedin mi? ” Saîd bu sorulara “Evet” dedi. Bunun üzerine Haccâc, “Sen Emirü’l- Müminîne verdiğin iki biati boz, sonra da hain oğlu hain (İbnü’l Eş‘as)’e verdiğin tek biate vefa göster öylemi? Vurun boynunu!” deyip Saîd’i öldürttü.[77]Genellikle bu minvalde anlatılan Saîd’le Haccâc’ın diyalogunda Saîd’in kendini iyi müdafaa edemediği görülüyor. Ancak son olarak Saîd’in Haccâc’ın huzurunda hakarete uğradığını gözler önüne seren farklı bir rivayeti de nazara vermekte fayda görüyoruz. Buna göre, Saîd Haccâc’ın huzuruna getirilince “Adın ne?” diye sorar “Adım Saîd b. Cübeyr” deyince Haccâc, “hayır senin adın Şakî b. Kuseyr (mutsuz ve yenilmiş).” demiştir. Bunun üzerine Saîd, “Annem ismimi senden iyi bilir.” dedikten sonra Haccâc, çeşitli sorular sorar ve Saîd’in boynunun vurulmasına hükmeder. İki rekât namaz kılmak isteyen Saîd için adamlarına “Eğer doğuya dönerse kılabilir dönmezse kılmasına izin vermeyin.” şeklinde birçok hakaretler ettiği de rivayetler arasında yer alır.[78]
İbn Sa‘d’da geçen başka ilgi çekici bir rivayette Hasan-ı Basrî “Ben şu Saîd b. Cübeyr’e şaşıyorum kendi memleketinden uzak bir yerde Haccâc’la savaştı ve onunla savaşmayı teşvik etti. Sonra kaçıp Mekke’ye gitti. Sonra da canını muhafaza edemedi.” der.[79]Aslında bu rivayetten de anlaşıldığı kadarıyla Saîd’in kendi durumunu ve konumunu iyi idare edemediği anlaşılmaktadır. Zira Saîd, kendi gücünün üzerinde olan bir işe kalkışmış ve herhangi bir neticeye de ulaşamamıştır. Kaynaklardaki bilgilerden hareketle en azından bir dönem Saîd b. Cübeyr’in idareyi ıslah etmeye dönük bir politika içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Bu amacına dönük olarak da içine sinmediği halde Emevî yönetimi altında bazı devlet vazifeleri ifa etmiş ve Haccâc’a yakın durmuştu. Önceleri bu niyetini idarenin yanında kalarak denemeye çalışan Saîd b. Cübeyr, bunda muvaffak olamayınca önüne çıkan ilk isyan hareketine katılarak bu ıslah politikasını devrimci bir rolle gerçekleştirmek istemişti. Daha sonraları kendisi de yaptıklarından bir neticeye varamayışını sorgular hale gelmiştir. Bu tezimizi destekleyen rivayetler de vardır. Hasan-ı Basrî’nin, Saîd’in durumu ile ilgili o günkü koşulları göz önüne alarak yaptığı değerlendirmesi, bizi bu konuda aydınlatmaktadır. Bunun yanı sıra, yakalanacağını anladığında artık kaçmak istememesi ve Haccâc’ın huzuruna getirildiğinde “Ben Müslüman bir adamım bazen hata eder bazen isabet ederim.”[80]gibi bir ifadeyle kendi durumunu anlatması bu yaklaşımımızı desteklemektedir.
Saîd b. Cübeyr ağırlıklı görüşe göre Hicrî 95 yılında 49 yaşında iken Haccâc tarafından katledilerek öldürülmüştür. Rivayetlere göre Haccâc da Saîd’i öldürdükten sonra akli dengesini ve sağlığını kaybedip on beş gün veya bir iki ay sonra ölmüştür.[81]Saîd b. Cübeyr öldürüldükten sonra Vâsıt şehrine defnedilmiş, Vâsıt'taki kabri Haccâc’ın ölümünden sonra halkın ziyaretgâhı olmuş, 1053/1643 yılında kabrinin üzerine bir türbe inşa edilmiştir. 1900’de buraya bir cami yapılmış, 1961’de inşasına başlanan büyük cami 1968’de tamamlanmıştır.[82]
Sonuç
Emevî yönetiminin temel siyasetlerinden biri olan mevali politikası birçok alanda olumsuz neticeler doğurmuştur. Topluma kendini kabullendirmenin bir yolu olarak ilmi vasıflarıyla ön plana çıkmaya çalışan özellikle mevâliden olan ulema sınıfı, mümeyyiz vasıflarına rağmen ikinci derecede muamele görmek istemediler. Saîd b. Cübeyr en çok da bu politikadan dolayı hayatı boyunca, bir dönem dışında, sürekli muhalif kanada yakın durmuştur. Önceleri Abdullah b. Zübeyr’in yanında, muhtemelen genç yaşından dolayı, pasif konumda yer almış. Abdullah b. Zübeyr öldürülünce biraz da Haccâc’ın gayretleriyle Emevî yönetimine yakın durmuş hatta devlet vazifeleri almıştı. Haccâc, Saîd’i Emevî devlet politikalarının ve teamüllerinin rağmına mevaliden olduğu halde geçici de olsa kadı tayin etmişti. Bu durumundan Saîd’in ilmi şahsiyeti itibariyle toplum nezdinde ne denli önemli bir konuma sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte Saîd’in potansiyel siyasi etkisini de göz önüne aldığından dolayı Haccâc, onu bir dönem yakınında tutmak istemiştir. Saîd b. Cübeyr bu süre boyunca bile Emevî yönetiminde bir şeylerin ters gittiğinin farkında olmalı ki önüne çıkan ilk fırsatta Abdurrahman b. Eş‘as’la beraber aktif bir şekilde isyan hareketine katıldı. İbnü’l- Eş‘as’ın ilk başlarda üstün başarılar göstermesinde onun da şüphesiz çok katkısı olmuştu. Ancak bu başarı çok uzun sürmedi. İbnü’l-Eş‘as’ın akıbeti de kendisinden önce Hz. Hüseyin’in, Mus‘ab ve Abdullah b. Zübeyrin akıbetine benzer bir şekille sonuçlandı.
Saîd b. Cübeyr, katıldığı isyan hareketinden sonra on iki yıl kadar Emevî yönetiminden saklandı. Ancak Haccâc’ın girişimleri sonucu Mekke’de yakalanıp huzuruna getirildi. Uzun diyaloglarından sonra Haccâc’ın emriyle 95/713 yılında 49 yaşında iken öldürüldü. Saîd b. Cübeyr’in siyasi kişiliği ilmi alandaki başarısı gibi olamamıştır. Bu yüzden de çalışmalara genellikle ilmi kişiliği ile konu olmuştur. Bazı Şii müelliflerin Saîd b. Cübeyr’i sırf Emevîlere karşı siyasi duruşu nedeniyle Şii olarak kabul etmeleri tamamen mesnetsiz bir iddiadır. Gerek ilmi görüşleri gerekse siyasi duruşu böyle bir iddiayı geçersiz kılmaya kâfidir.
Kaynakça
Aycan, İrfan, “Haccâc b. Yûsuf es- Sekafî”, DİA.
el-Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ (279/892),
- Ensâbu’l-Eşrâf, Thk.: Suheyl Zekkâr, Riyâd ez-Ziriklî, Beyrut
1417/1996.
-Futûhu’l-Buldân, Beyrut 1408/1988, s. 312.
el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil (256/870), Târîhu’l-Kebîr,
Haydarâbat (t.y.).
Cerrahoğlu, İsmail,Tefsir Tarihi, Fecr Yay., Ankara 2010.
Çakan, İ. Lütfü - Muhammed Eroğlu, “Abdullah b. Abbas b. Abdülmuttalib”, DİA.
Ebû Nuaym el- İsfehânî, Ahmed b. Abdullah (430/1038), Târîhu İsfehân,
Thk.: Seyyid Küsrevî Hasan, Beyrut 1410/1990.
Efendioğlu, Mehmet, “Saîd b. Cübeyr”,DİA.
Halîfe b. Hayyât, Ebû ‘Amr (240/854), Tarîhu Halîfe b. Hayyât, Thk.: Ekrem
Ziyâ el-Umrî, Beyrut 1397/1976.
İbnu’l- Cevzî, Cemâluddin Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed,
(597/1200), el-Muntazam fi Tevârihi’l-Mulûk ve’l-Ümem, Thk.:
Muhammed Abdulkadir ‘Atâ, Mustafa Abdulkadir ‘Atâ, Beyrut
1412/1992.
İbnu’l-Esîr, ‘İzzuddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem Muhammed (630/ 1232),
el-Kâmil fi’t-Târîh, Thk.: Ömer Abdusselam Tedmirî, Beyrut 1417/1997.
İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed b. Habîb (245/859), Kitâbu’l-Muhabber, Thk.:
Ilse Lichtenstadter, Beyrut (t.y.).
İbn Haldûn, Abdurrahman (808/1406), Târîhu İbn Haldûn, Beyrut 1408/1988.
İbn Hallikân, Ebû ‘Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekir
(681/1282),Vefâyâtu’l-A‘yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, Thk.: İhsan
Abbas, Beyrut 1900.
İbn Hibbân, Muhammed (354/965),Kitâbu Meşâhîri ‘Ulemâi’l-Emsâr, y.y.
1411/1991.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Thk.: Abdullah
b. Abdulmuhsin et- Türkî, y.y. 1424/2003.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî (276/889),
el-Ma‘ârif, Thk.: Servet ‘Ukkâşe, Kahire 1992.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed (230/844), et-Tabakâtu’l-Kübrâ, Thk.:
Muhammed Abdu’l-Kâdir Atâ, Beyrut 1418/1997.
İbn Tağrîberdî, Cemâluddin Ebû’l-Mehâsin Yûsuf (874/1469), en-Nücûmü’z-
Zâhire fî Mülûki Mısır ve’l-Kâhira, Mısır (t.y).
el-İsfehânî, Ebû Muhammed Abdullah (369/979), Tabakâtu’l-Muhaddisîn bi-
İsfehân, Thk., ‘Abdu’l- Ğafûr Abdu’l- Hak Huseyn el- Belûşî, Beyrut
1992/1412.
İsmail el- İsfehânî, Muhammed b. Fadl (535/1140), Siyeru’s-Selefi’s-Sâlihîn,
Thk.: Kerim b. Hilmî b. Ferhat b. Ahmed, Riyad (t.y.).
el- Kahtâni, Abdurrahman b. Saîd b. Ali b. Vehf, (1422/2001), Ebrâcü’z- Züccâc
fi Sîreti’l- Haccâc, Riyad (t.y.).
Kesler, M. Fatih, Mekke Tefsir Ekolü, Akçağ Yay., Ankara 2005.
el- Makdisî, el-Mutahhar b. Tahir, (355/965), el-Bed’ ve’t-Tarih, Borsaid (t.y.).
Sibt İbnü’l-Cevzî, Şemsuddîn Ebû’l- Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu b. Abdullahi’l-
Ma‘rûf (654/1256), Miratu’z-Zaman fi Tevârîhu’l- A‘yân, Thk.: Muhammed Berekât, Kâmil Muhammed el-Hirât vd., Dımeşk 1434/2013.
es- Sicistânî, Ebû Bekr b. EbîDâvud (316/928), Kitâbu’l- Mesâhif, Thk.:
Muhammed b. Abduh, Kâhire 1423/2002.
et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu’t- Taberî, Beyrut
1387/1967.
Vekî‘, Muhammed b. Halef b. Hayyân (306/918), Ahbâru’l-Kudât, Thk.,
Abdulaziz Mustafa el-Murâğî, Beyrut 1366/1947.
Yıldız, Hakkı Dursun, “Abdullah b. Zübeyr b. Avvâm”, DİA.
ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348),
Siyeru A‘lâmi’n- Nubelâ, Thk.: Şu’ayb el-Arnavut, yy. 1405/1985.
ez-Zirikli, Hayreddin, el-A‘lamu’l-Esmâi’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-‘Arab
ve’l- Musta‘rebîn ve’l-Musteşrikîn, Kahire 1959.
⃰ İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı doktora öğrencisi.
[1]el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil (256/870), Târîhu’l-Kebîr, Haydarâbat (t.y.), III, 461.
[2]İbn Sa‘d’ın anlattığına göre, İbn Abbas Saîd b. Cübeyr’e kimlerden olduğunu sorunca Saîd, ben Esed oğullarındanım der. Peki, onların Araplarından mı yoksa mevlâlarından mı diye sorunca mevlâlarından olduğunu söyler. İbn Abbas o halde “Ben Allah’ın kendisine Esed oğullarından nimet verdiği kişiyim de.” demiştir. Bk. İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed (230/844), et-Tabakâtu’l-Kübrâ, Thk.: Muhammed Abdu’l-Kâdir Atâ, Beyrut 1418/1997, VI, 267.
[4]İbn Sa‘d, VI, 268.
[5]Abdullah b. Abbas’ın Kerbelâ olayından sonra üzüntüsünden dolayı gözlerini kaybettiği anlatılır. Bk. Çakan, İ. Lütfü - Muhammed Eroğlu, “Abdullah b. Abbas b. Abdülmuttalib”, DİA, I, 77. Dolaysıyla İbn Abbas’ın H. 61 yılından sonra gözlerini kaybettiği ve bunu İbn Sa‘d’ın yukardaki rivayetleriyle birleştirdiğimizde Saîd b. Cübeyr’in H. 61 yılından sonra Kûfe’de yaşadığı bilgisine ulaşabiliriz.
[6]İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil (774/1372),el-Bidâye ve’n-Nihâye, Thk.: Abdullah b. Abdulmuhsin et- Türkî, y.y. 1424/2003, XII, 468.
[7]ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348), Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ, Thk.: Şu’ayb el-Arnavut, yy. 1405/1985, IV, 324. el-İsfehânî, Saîd b. Cübeyr’in İsfehân’da iki sene kaldığını ifade eder. Hatta burada ikamet ederken yanında Mecûsî bir hizmetçisinin olduğunu da anlatır. Bk. el-İsfehânî, Ebû Muhammed Abdullah (369/979), Tabakâtu’l-Muhaddisîn bi-İsbehân, Thk., ‘Abdu’l- Ğafûr Abdu’l- Hak Huseyn el- Belûşî, Beyrut 1992/1412, I, 415.
[8]İbn Hallikân, Ebû ‘Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekir(681/1282), Vefâyâtu’l-A‘yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, Thk.: İhsanAbbas, Beyrut 1900, II, 372; İbn Haldûn, Abdurrahman (808/1406), Târîhu İbn Haldûn, Beyrut 1408/1988, III, 82.
[9]ez-Zehebî, IV, 325.
[10]İbn Sa‘d, VI, 267.
[11]İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî (276/889), el-Ma‘ârif, Thk.: Servet ‘Ukkâşe, Kahire 1992, s. 446.
[12]el-Buhârî, III, 461; Vekî‘, Muhammed b. Halef b. Hayyân (306/918), Ahbâru’l-Kudât, Thk., Abdulaziz Mustafa el-Murâğî, Beyrut 1366/1947, II, 412; İbn Hibbân, Muhammed (354/965),Kitâbu Meşâhîri ‘Ulemâi’l-Emsâr, y.y. 1411/1991, s.134.
[13]İbn Kuteybe, s. 446; İbn Sa‘d’a göre Saîd b. Cübeyr H. 94 yılında 49 yaşındayken Haccac b. Yusuf tarafından öldürüldü. Bk. İbn Sa‘d, VI, 275; el-Buhârî, III, 461; Vekî‘, II, 412.
[14]Ebû Nuaym el- İsfehânî, Ahmed b. Abdullah (430/1038), Târîhu İsfehân, Thk.: Seyyid Küsrevî Hasan, Beyrut 1410/1990, I, 381.
[15]ez-Zirikli, Hayreddin, el-A‘lamu’l-Esmâi’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-‘Arab ve’l- Musta‘rebîn ve’l-Musteşrikîn, Kahire 1959, III, 93.
[16]Bazı rivayetlere göre Saîd’in öldürüldüğünde 57 yaşında olduğu da söylenir. Bk. Sibt İbnü’l-Cevzî, Şemsuddîn Ebû’l- Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu b. Abdullahi’l-Ma‘rûf (654/1256), Miratu’z-Zaman fi Tevârîhu’l- A‘yân, Thk.: Muhammed Berekât, Kâmil Muhammed el-Hirât vd., Dımeşk 1434/2013, X, 14, 16; İbn Kesîr, XII, 470.
[17]ez-Zehebî, IV, 321.
[18]el-Buhârî, V, 103; İbn Kuteybe, s. 446.
[19]el-Buhârî, V, 416; İbn Kuteybe, s. 446.
[20]el- İsfehânî, I, 315.
[21]el-Buhârî, VII, 423.
[22]İbn Hallikân, II, 371.
[23]Bir gün İbn Ömer’e Ferâiz ile ilgili soru sorulmuştu. O da bu soruyu Saîd b. Cübeyr’e sorun O, bu konu da benden daha bilgilidir demiştir. Bk. Vekî‘,II, 411.
[24]Kesler, M. Fatih, Mekke Tefsir Ekolü, Akçağ Yay., Ankara 2005, s. 56.
[25]İbn Sa‘d, VI, 268; İbn Hallikân, II, 371.
[26]İsmail el- İsfehânî, Muhammed b. Fadl (535/1140), Siyeru’s-Selefi’s-Sâlihîn, Thk.: Kerim b. Hilmî b. Ferhat b. Ahmed, Riyad (t.y.), s. 782; ez-Zehebî, IV, 333.
[27]el-Buhârî, III, 461; ez-Zehebî, IV, 322. Bk. Efendioğlu, Mehmet, “Saîd b. Cübeyr”,DİA, XXXV, 553; Kesler, M. Fatih, s. 56.
[28]Bk. es- Sicistânî, Ebû Bekr b. EbîDâvud (316/928), Kitâbu’l- Mesâhif, Thk.: Muhammed b. Abduh, Kâhire 1423/2002, s. 221. Bazı rivayetlerde Saîd b. Cübeyr’in hocası İbn Abbas gibi yazmaktan çekindiği, hatta kendisine neden bir tefsir yazmıyorsun sorusuna çok kızdığı ifade edilir. Bk. İbn Hallikân, II, 371. Bununla beraber bazı rivayetlerde ise kendisi ilmi tedrisini şöyle anlatır:“çoğu zaman İbn Abbas’a gelir, sahifeme yazardım. Sahifem dolduğu zaman da takunyalarıma, onlar da dolduğunda avuçlarıma yazardım.” Bk. İbn Sa‘d, VI, 268.
[29]İbn Hallikân, II, 371.
[31]İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb (245/859), Kitâbu’l-Muhabber, Thk.: Ilse Lichtenstadter, Beyrut (t.y.), s. 378; İbn Hallikân, II, 372.
[32]İbn Kuteybe, s. 446.
[33]el-Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, Thk.: Suheyl Zekkâr, Riyâd ez-Ziriklî, Beyrut 1417/1996, VII, 364; İbn Kuteybe, s. 445; İbn Kesîr, XII, 466; İbn Tağrîberdî, Cemâluddin Ebû’l-Mehâsin Yûsuf (874/1469), en-Nücûmü’z- Zâhire fî Mülûki Mısır ve’l-Kâhira, Mısır t.y., I, 252.
[34]İbn Kesîr, XII, 464.
[35]İbn Kesîr, XII, 464.
[36]İbn Kuteybe, s. 446.
[37]İbn Hallikân, II, 373; İbn Kesîr, XII, 464. Haccâc, Saîd b. Cübeyr’e “Sana ihtiyaç sahiplerine dağıtılmak üzere yüz bin dirhem verdiğim halde onlarla ilgili sana hiçbir hesap sormadım (yani sana o kadar güveniyordum).” demiştir. Bk. İbn Hallikân, II, 373.
[38]İbn Sa‘d, VI, 273.
[39]el-Belâzurî,Ensâb,VII, 364; İbn Kesîr, XII, 462.
[40]İbn Sa‘d, VI, 273.
[41]et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu’t- Taberî, Beyrut 1387/1967, VI, 187; ez-Zehebî, III, 363; İbn Kesîr, XII, 177; Yıldız, Hakkı Dursun, “Abdullah b. Zübeyr b. Avvâm”, DİA, I, 141.
[42]et-Taberî, VI, 490. Ayrıca bk. İbnu’l-Esîr, ‘İzzuddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem Muhammed (630/ 1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, Thk.: Ömer Abdusselam Tedmirî, Beyrut 1417/1997, IV, 54; İbn Kesîr, XII, 463.
[43]Bk. İbn Haldûn, III, 82; İbn Kesîr, XII, 463.
[44]et-Taberî, VI, 327. Rivâyetlerden anlaşıldığı kadarıyla, Haccâcın seçtiği askerler, çoğunlukla valilik yaptığı Irak bölgesinde karışıklığa yol açabileceğini düşündüğü kişilerden oluşmaktaydı. Başta birçok Kûfeli asker olmak üzere bölgesinden toplayıp uzak bir yere göndermesi, hem bölgesini güvene almış olmaya hem de potansiyel tehlike gördüğü kişilerin nazarını savaşa odaklayarak iç kargaşaların önüne geçmeye matuf olduğu söylenebilir. Bk. Aycan, İrfan, “Haccâc b. Yûsuf es- Sekafî”, DİA, XIV, 428.
[45]el-Belâzurî,Ensâb,VII, 364; İbn Kesîr, XII, 462.
[46]et-Taberî, VI, 328.
[47]İbn Kuteybe, s. 445; et-Taberî, VI, 334.
[48]Halîfe b. Hayyât, Ebû ‘Amr (240/854), Tarîhu Halîfe b. Hayyât, Thk.: Ekrem Ziyâ el-Umrî, Beyrut 1397/1976, s. 287.
[49]et-Taberî, VI, 368.
[50]ez-Zehebî, IV, 184; İbn Haldûn, III, 61.
[51]Halîfe b. Hayyât, s. 287; el-Belâzurî,Ensâb,VII, 363. Bir rivâyete göre Abdurrahman b. Eş‘as’ın ordusuna Saîd b. Cübeyr’le beraber kurradan beş yüz kişi katılmıştır. Bk. Halîfe b. Hayyât, s. 287.
[52]İbn Sa‘d, VI, 275; İbnu’l-Esîr, III, 501.
[53]Savaş esnasında askerlerden biri Saîd b. Cübeyr’e gelerek kendisinin bir köle olduğunu efendisinin ise Haccâc’ın tarafında olduğunu bu yüzden savaşmasının caiz olup olmadığını öldüğünde kendisine günah yazılıp yazılmayacağını sormuş; Saîd ise, savaşmanın caiz olduğunu hatta efendisi karşısına çıksa bile onunla savaşması gerektiği konusunda fetva vermiştir. Bk. İbn Sa‘d, VI, 273. İbnu’l-Esîr de bu rivayetlere benzer şekilde Saîd b. Cübeyr’in askerleri cesaretlendirmek ve savaşmaya teşvik etmek bakımından roller üstlendiğini ifade eder. Bk. İbnu’l-Esîr, III, 501,502.
[54]Saîd b. Cübeyr, yakalanıp Haccâc’ın huzuruna getirildiğinde Haccac’ın neden bana karşı isyan ettin sorusuna karşılık, gerekçe olarakİbnü’l-Eş‘as’a biat ettiğini bu yüzden onunla beraber hareket ettiğini söylemiştir. Bk. İbn Sa‘d, VI, 275.
[55]Efendioğlu, Mehmet, “Saîd b. Cübeyr”,DİA, XXXV, 553.
[56]İbnu’l- Cevzî, Cemâluddin Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, (597/1200), el-Muntazam fi Tevârihi’l-Mulûk ve’l-Ümem, Thk.: Muhammed Abdulkadir ‘Atâ, Mustafa Abdulkadir ‘Atâ, Beyrut 1412/1992, VI, 318.
[57]Emevîler’in mevâli politikasını içselleştiren veya konjonktürel anlamda aşılamaz bir olgu olarak kabul edenler de vardı. Nitekim İbn Sa‘d’da geçen bir rivayete göre Deyrülcemâcim’de bir araya gelen ulemâ Ebu’l- Bahterî’yi lider seçmek istemişler. Ancak Ebu’l- Bahterî, kendisinin mevâliden olduğunu ifade ederek bunun mümkün olamayacağını ifade etmiştir. Bk. İbn Sa‘d, VI, 297.
[58]et-Taberî, VI, 387; İbn Haldûn, III, 82.
[60]Efendioğlu, Mehmet, “Saîd b. Cübeyr”,DİA, XXXV, 553.Bazı kaynaklar Saîd b. Cübeyr’in saklanmasının on yıl sürdüğünü ileri sürerler. Ancak İbnü’l- Eş‘as’ın tamamen yenilmesinin 81 veya 82 yılında gerçekleştiği bilgisi ile Saîd b. Cübeyr’in 94 veya 95 yılında yakalanıp öldürülmesi bilgilerini karşılaştırdığımızda Saîd’in saklanma süresinin en az on iki yıl olduğu ortaya çıkar. Krş., el- Kahtâni, Abdurrahman b. Saîd b. Ali b. Vehf, (1422/2001), Ebrâcü’z- Züccâc fi Sîreti’l- Haccâc, Riyad (t.y.), s. 120. Başka bir rivayette ise Saîd’e ne kadar süredir saklanıyorsun? diye sorulduğunda buna cevaben “ben kaçtığımda karım hamileydi. Şimdi ise karnındaki (çocukla beraber yani çocuğun doğup büyüdüğünü ima ediyor) ile yanıma geldi” der. Bk. ez-Zehebî, IV, 327.
[61]Ebû Nuaym el-İsfehanî, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İshak b. Mûsa b. Mehrân, (430/1038), Tarihu İsfehan, Thk.: Seyyid Kisrevî Hasan, Beyrut 1410/1990, II, 128.
[62]el-Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ (279/892),Futûhu’l-Buldân, Beyrut 1408/1988, s. 312.
[63]İbn Haldûn, III, 82.
[64]İbnu’l- Cevzî, VI, 318.
[65]İbn Haldûn, III, 82.
[66]el-Belâzurî,Ensâb,VII, 368; İbn Haldûn, III, 82.
[67]ez-Zehebî, IV, 327.
[68]İbn Sa‘d, VI, 274.
[69]İbn Sa‘d, VI, 274. el-Belâzurî’ye göre, bir hafta boyunca kelepçeleriyle Kâbe’yi tavaf ettiler. Bk. el-Belâzurî,Ensâb,VII, 365.
[70]el-Belâzurî,Ensâb,VII, 368.
[71]İbnu’l-Esîr, IV, 54.
[72]İbn Kesîr, XII, 462- 463; el- Kahtâni, s. 121. İbnu’l-Esîr’de geçen bir rivayete göre Saîd’i tutuklayıp götüren iki askerden biri ihtiyaç için uzaklaşınca diğeri Saîd’ın kaçmasına izin verdiği halde Saîd kaçmak istememiştir. Bk. İbnu’l-Esîr, IV, 54; Ayrıca bk. et-Taberî, VI, 488.
[73]el- Makdisî, el-Mutahhar b. Tahir, (355/965), el-Bed’ ve’t-Tarih, Borsaid (t.y.), VI, 39; İbn Hallikân, II, 373.
[74]İbn Kesîr, XII, 463.
[75]İbn Sa‘d, VI, 275-276; İbn Kuteybe, s. 446; ez-Zehebî, IV, 328; İbn Kesîr, XII, 464.
[76]İbn Hallikân, II, 373.
[77]et-Taberî, VI, 490. Ayrıca bk. İbnu’l-Esîr, IV, 54; İbn Kesîr, XII, 463.
[78]İbn Haldûn, III, 83.
[79]İbn Sa‘d, VI, 276.
[80]et-Taberî, VI, 490; İbn Haldûn, III, 82; İbnu’l-Esîr, IV, 54; İbn Kesîr, XII, 465.
İbnu’l-Esîr’e göre Saîd Haccâc’ın sorularına karşılık “Ben Müslüman bir adamım bazen hata eder bazen isabet ederim.” deyince Saîd’e karşı baya yumuşamıştı. Ancak boynumda İbnü’l- Eş‘as’ın biati vardı deyince Haccâc, çok sinirlenmiş ve öldürülmesini emretmiştir. Bk. İbnu’l-Esîr, IV, 54.
[81]İbnu’l-Esîr, IV, 55; İbn Kesîr, XII, 466.
[82]Efendioğlu, “Saîd b. Cübeyr”,DİA, XXXV, 553.
0 yorum:
Yorum Gönder