BİTLİS ULU CAMİİ’NİN BATI KAPISINDAKİ KİTABE
İbrahim BARCA
Bitlis herkesin malumu olduğu üzere çok kadim bir şehir olup birçok farklı kültür ve medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bitlis şehri, Hz. Ömer zamanında el-Cezîre’yi fethetmekle görevlendirilen İyâz b. Ganm tarafından 641 yılı içinde Müslümanların hakimiyeti altına girmiştir. O günden sonra kısa bazı dönemler hariç devamlı Müslümanların hakimiyeti altında bulunmuştur. Emeviler, Abbasiler, Mervaniler, Şerefhanoğulları, Selçuklular, Dilmaçoğulları, Anadolu Selçukları, Ahlatşahlar, Artuklular ve Osmanlılar sırasıyla Bitlis’i yönetmişlerdir.
Uzun bir dönem Müslüman yöneticiler
tarafından yönetilen Bitlis’te birçok dini mimari eser bulunmaktadır. Bunlardan
birisi de hiç kuşkusuz Bitlis denilince akla gelen beş minareden birisine de
sahip olan Bitlis Ulu Camii’dir.
Bitlis Ulu Camii, Bitlis şehrinin en eski
dini mimari eserlerindendir. Bitlis
deresinin hemen kenarında çukur bir alanda inşa edilmiş olan Ulu Camii’nin kuzey
tarafında harim kapısının sağında yer alan Arapça Kȗfî yazıyla yazılmış tamir kitâbesinde
545/1150 yılında tecdid edildiği kaydedilmiştir. Ayrıca 10. Yüzyılın başlarında
da caminin mevcut olduğu bilinmektedir. Bu bilgilerden hareketle caminin daha
önceden yapıldığı anlaşılmaktadır. Müslümanların fethettikleri yerlerde ilk iş
olarak mescit ve cami yaptıkları göz önüne alındığında Bitlis Ulu Camii’nin
yapılış tarihini 7. Yüzyıla götürmek mümkündür. Fakat mevcut caminin bugünkü dikdörtgen
planı, mihrap önü konik külahlı kubbesi, nefleri ile mihrap önü hariç sahnlarında
yer alan beşik tonoz üst örtüleri bugünkü yapının erken dönem Selçuklu mimarisi
eseri olduğunu göstermektedir. Bu durumda muhtemelen fethin ilk dönemlerinde
inşa edilmiş olan kadim cami yıkılmış onun yerine mezkûr özellikteki bugünkü
cami inşa edilmiştir.
Bitlis Ulu Camii’nin kuzeybatı yönünde
camiden ayrı olarak bir minaresi de bulunmaktadır. Kırmızı kesme taşlarla ve
kare bir kaidenin üzerine yapılmış olan minarenin üzerinde mevcut üç kitâbe
henüz okunmadığından minarenin tam olarak ne zaman inşa edildiği şimdilik
bilinmemektedir.
Bitlis Ulu Camii, bugüne kadar değişik
dönemlerde birkaç defa yenilenmiş ve onarımlar geçirmiştir. Müfid Yüksel Bey'in okuyup tercüme ettiği mezkûr tamir kitabesi şu şekildedir:
بسم
الله الرحمن الرحيم
قد
جدّد بناء هذاالجامع ا
لمبارك
الفقير الی الله
تعالی
ابو النظير محمّد
بگ
المظفر بن رستم
تقبّل
الله منه و ذلك فی
سنة
خمس و اربعين و خمس مأ ئة
“Rahman ve Rahîm Olan Allah’ın Adıyla. Bu
mübarek Câmi’nin binasını, Allah’ın Fakir (Kulu), Ebü’n-Nazîr Muhammed Beğ el-Muzaffer
b. Rüstem tecdîd etmiştir (Yenilemiştir). Allah Onun (Hayrını) Kabul Etsin. Şu
(Tecdidi), Beş yüz Kırk Beş Senesinde (Vâki) olmuştur.”
Kuzey cephede orta kapının yanında bulunan
bu Kûfî kitâbeye göre Bitlis Ulu Camii, 545/1150 yılında Mervânoğullarından Ebü’n-Nazîr
Muhammed Beğ el-Muzaffer b. Rüstem tarafından yenilenmiştir.
Caminin batı kapısının üzerinde bulunan Celî
Sülüs yazıyla yazılmış Farsça tamir kitâbesi ise şu şekildedir:
لطف
خدا عثمان آغا به چو شد”
از
پی تجدید بدین دلیل
هاتف
غيبي بتاریخ گفت
اطيب
به سعي خير جميل”
“Osman Ağa’ya Hudâ lütfetti ki;
Gerçekleştirilen böylesi bir
tecditten sonra
Onun ğaybi sesi (onun ğaibden haber
veren meleği) şu tarihi dedi:
O ne kadar da iyidir! Bu çalışma ne güzel
ve hayırlı bir çalışmadır!”
Dört kuşakta yer alan bu iki beytin ilk üç mısrası Farsça olup ebced hesabıyla tarih düşürülen dördüncü mısrası Arapçadır. Bitlis Ulu Camii’nin imamı Muhammed Ece Hoca’nın isteği üzerine Bitlis Eren Üniversitesi İslam Tarihi ve Sanatları bölümünde görev yapan Dr. Öğr. Üyesi Edip Yılmaz ve Arş. Gör. Muhammed Uğurlu ile okuduğumuz bu kitabenin sonundaki Arapça mısranın ebcedini hesapladığımızda hicri 1062 miladi 1651 veya 1652 tarihini bulduk. Bu tarih, caminin ikinci defa onarım ve yenilenme çalışmalarının yapıldığı tarihtir. Kitâbe’de ismi geçen Osman Ağa hakkında da şu an için herhangi bir malumata sahip değiliz. Fakat minarenin üzerindeki kitabeleri de okuduğumuzda umarım onun hakkında malumatlar elde ederiz ve paylaşırız.
Bitlis Ulu Camii’ne Ait Eski Fotoğraflar:
Kaynakça
Tuğba Erzincan, “Bitlis Ulu Cami”, TDV İslâm
Ansiklopedisi, İstanbul, 2012, 42: 87-88.
Metin Tuncel, “Bitlis” TDV İslâm Ansiklopedisi,
İstanbul, 1992, 6: 225-228
Zülfiye Koçak, “XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine
Göre Bitlis Camileri ve Mescitleri”, Vakıflar Dergisi, 51- Haziran 2019- s. 78-
79
https://mufity.blogspot.com/2018/03/bitlis-ulu-camii-okunamams-kitabesi.html:
Erişim Tarihi 12/08/2021
Not: Malum
kitabeyi okumama yardımcı olan Dr. Öğr. Üyesi Edip Yılmaz Hocam’a, Arş.
Gör Muhammed Uğurlu Kardeşime; paylaştıkları fotoğraflar ve malumat için Bitlis
Ulu Camii İmamı Muhammed Ece Hoca’ya ve Bitlis’in eşrafından değerli arkadaşım
Mikail Güzelkaya’ya teşekkür ederim.
0 yorum:
Yorum Gönder