Hz. Peygamber’in (sav) İnsanlarla İletişim Metodu ve Prensipleri

HZ. PEYGAMBER’İN (SAV) İNSANLARLA İLETİŞİM METODU VE PRENSİPLERİ

Prof. Dr. Adem APAK

Hz. Peygamber’in (s.a.s) muallim olarak incelen­meye değer oluşu, her şeyden önce onun gönderildiği toplum üzerinde çok değişik ve zengin bir eğitim faaliyeti gerçekleşmesinden gelir. İptidaî bir kültürün babalardan çocuklara daha çok taklitle inti­kal ettiği bir toplumda Hz. Peygamber’in (s.a.s) aldığı ilk vahiyle yeni değer ve kuralların benimsetilmesi ve öğretilmesi çok önemli bir konudur. Allah Rasûlü (s.a.s) bu yeni kültür ve manevî değerlerin tebliğ ve benimsetilmesi işindeki rolünü açıkça “muallimlik” olarak belirlemiş, yenidünya görüşü içinde, önceden önemsiz birçok kelime zamanla canlılık kazanarak, insan ve eğitim kavramları etrafında manalı ve tutarlı bir sistem oluşturmuştur. Netice olarak okuma, yazma, kalem, kâtib, muallim, mek­tep, öğretim, kalb, inanç, davranış vb. kelimele­rin önem kazandığı canlı ve yepyeni bir zihniyet ve anlayış gündeme gelmiştir.

Muallim kavramının temelini teşkil eden ilim kelimesi, sözlükte bilmek anlamına gelir. Bu kelime genellikle bilgi ve bilim karşılı­ğında kullanılır. Klasik sözlüklerde bir şeyi gerçek yönüyle kavramak, gerçekle örtüşen kesin inanç, bir nesnenin şeklinin zihinde oluşması, nesneyi oldu­ğu gibi bilmek, nesnedeki gizliliğin orta­dan kalkması gibi farklı şekillerde tarif edilmiştir. İlim, aynı zamanda bilgisizlik demek olan cehlin karşıtı olarak tanımlanır. Bu kelimeden türeyen âlim, alîm, allâm ve allâme, ma'lûm, malûmat, muallim, müteallim, muallem kelimeleri bilgi anla­mıyla bağlantılı olarak kullanılmaktadır.^[1]

İslâm dini özelde tebliğin ilk muhatapları olan Araplarda, genelde de diğer insan topluluklarında sosyo-kültürel dönüşümü gerçekleştirmek için bir eğitim ve öğretim sistemi hedeflemiştir. Kaldı ki, sistemin kurucusu olan Hz. Peygamber (s.a.s), açık bir şekilde kendisinin Allah tarafından bir muallim olarak gönderildiğini ifade etmiştir.^[2] Dolayısıyla tebliği boyunca onun uygulamalarının neredeyse tamamını bir eğitim ve öğretim faaliyeti olarak değerlendirmek mümkündür. Esasen Kur’ân’da da Hz. Muhammed’in (s.a.s) ilâhî tebliğ görevinin bir eğitim-öğretim işi olduğu da açıkça vurgulanmaktadır.^[3]

İslâmî tebliğin başlangıcı aşamasında Hz. Peygamber’in (s.a.s) de dediği gibi Araplar “Ne okuyup yazmayı ve ne de hesap yapmayı bilen bir câhiller topluluğu” idi.^[4] Bundan dolayı topluluğun bir bütün olarak eğitim ve öğretime tabi tutulması zarureti vardı. Nitekim Allah Rasûlü (s.a.s) peygamberlik görevini üstlendiği andan itibaren ciddî bir eğitim faaliyetini de başlatmıştır. Zira kendisine ilk nâzil olan âyetler oku emri ile başlamış ve aynı âyetler içinde kaleme özel olarak vurgu yapılmıştır.^[5]

Her ne kadar Hz. Peygamber’in (s.a.s) yoğun eğitim ve öğretim faaliyetleri Medine döneminde gerçekleşmişse de ilmin önemine dair Kur’ân âyetlerinin mühim bir kısmın Mekke döneminde nâzil olmuştur. Bu da İslâmî öğretinin ilme ve eğitime verdiği önemin en bâriz işareti kabul edilebilir. Nitekim “De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?”^[6]“… Size ancak az bir bilgi verilmiştir.”^[7]; “… ve şöyle de: Rabbim! Benim ilmimi artır!”^[8]; “Eğer yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz katılarak (mürekkep olsa) yine Allah’ın sözleri (yazmakla) bitmez. Kuşkusuz Allah mutlak galip ve hikmet sahibidir.”^[9] ; “Eğer bilmiyorsanız, bilenlere sorun.”^[10]; “Kaleme ve (kalem tutanların) yazdıklarına and olsun ki!”^[11] gibi âyetlerin tamamı Mekke döneminde nâzil olmuştur.

İlimle ilgili pek çok âyet Mekke’de nâzil olmakla birlikte Hz. Peygamber’in (s.a.s) eğitim-öğretim uygulamaları konusundaki asıl faaliyetinin gerçek iktidarının ortaya çıktığı Medine döneminde gerçekleştiği görülür. Nitekim Medine’ye gelir gelmez içinde vakit namazlarının kılınabileceği ve İslâmî eğitim-öğretim faaliyetlerinin yapılabileceği bir mekânın inşasına girişmiştir ki, bu da Mescid-i Nebevî’nin yapımı faaliyetidir. İnşa edilen bina üç bölümden meydana gelmiştir: Bunlardan ilki namaz kılmaya tahsis edilen geniş bir salon, ikincisi okul ve yurt mekânı olarak kullanılan ve Suffe denilen bölüm ve nihayet Allah Rasûlü’nün (s.a.s) ikametgâhı olarak düşünülen odalar.^[12] Mescid’in yanında inşa edilen Suffe İslâm’daki ilk düzenli eğitim-öğretim faaliyet merkezi olarak kabul edilir. Bu merkezin idarecisi ve ilk hocası olan Allah Rasûlü (s.a.s) burada bizzat ders vermiş, ayrıca henüz işin başında bulunanlara okuma-yazmayı ve Kur’ân’ı öğretmek üzere kendisine yardımcılar tayin etmiştir.

İlimle meşgul olmayı ve âlimi her zaman takdir eden Allah Rasûlü (s.a.s) “Âlim kimsenin âbid kimseye karşı üstünlüğü benim sizin en aşağı mertebede olanınıza karşı üstünlüğüm gibidir. Allah ve Melekleri, göklerin ve yerlerin halkı, hatta yuvasındaki karıncalar hatta balıklar, insanlara hayır ve faydalı şeyler öğreten kimseye dua ederler.”^[13] “Bir tek âlim, Şeytana karşı (savaşta) bin zahitten daha çetindir” ^[14] sözlerini de sık sık tekrarlamıştır.

Hz. Peygamber (s.a.s) Allah’ın aslında kendisini güzel ahlâkın gerçekleştirilmesi için bir muallim olarak gönderildiğini belirtmek­tedir. Klasik Müslüman yazarların, Peygamberlerin ortak özellik­leri olarak gösterdikleri hususlar bir bakıma onların ruh sağlığı­nı, ruhî yapılarındaki ideal motiflerinin canlılığını ifa­de eder. Kısaca doğruluk, güvenirlik, günah işlememe, zeki olmak ve bildiklerini başkalarına duyurmak diye belirtilen bu niteliklerin, bulunduğu kimsede öğretim gücünü büyük ölçüde artıracağı şüp­hesizdir. Bilindiği gibi Hz. Peygamber (s.a.s) ümmî bir toplumda büyümüş ve okuma, yaz­mayı öğrenme imkânı bulamamıştır. Ancak onun kuvvetli bir sağduyuya sahip olduğu şüphesizdir. O'nun peygamberlik öncesinde­ki hayatında her bakımdan güvenilir bir kişiliğe sahip olduğunu biliyoruz. Sonuç olarak diyebiliriz ki, Allah Rasûlü (s.a.s) fıtrî kabiliyeti ve vahyin kendisine sağladığı bilgi ve maharet ile örnek bir lider ve muallim olarak yetişmiştir. Örnek bir muallim olarak kendisini gösteren Rasûl-i Ekrem’in (s.a.s) eğitim anlayışı ve prensiplerini de şu şekilde ortaya koymak mümkündür:

Hz. Muhammed (s.a.s) eğitim anlayışının önemli bir hedefi olarak hayatı boyunca insanları haktan uzaklaştıran gayr-i ahlâki tutumları değiştirmeyi benimsemiştir Öyle ki, insanları iyiliğe çağırmak ve bu hususta örnek olmak noktasındaki hassasiyetini, onları kötülükten uzaklaştırmak hususunda da göstermiş ve davranışların düzeltilmesinde mükemmel örneklik sunmuştur. Bu amaçla ashâbı arasında birinin yanlış bir davranışını veya uygun olmayan kıyafetini gördüğü zaman utandırmamak için hatasını yüzüne vurmamış, bu uyarıyı daha sonra başkalarının yapmasını istemiştir.^[15] Allah Rasûlü (s.a.s) tedip maksadıyla da olsa hayatın­da hiçbir kadını ve köleyi dövmemiş, kendisine yapılan haksızlıktan dolayı intikam almaya yönelmemiştir.^[16] Nitekim ona on yıl boyunca hizmet eden Enes b. Mâlik'i bir kere bile azarlamamıştır.^[17] Son derece nazik ve hatta utangaç sayılabilecek olan Allah Rasûlü (s.a.s) hayânın imandan olduğunu söylemiştir. Onun hoşlanmadığı bir söz veya davranış ile karşılaştığı yüzünden belli olurdu. Öyle ki, hanımların bazı özel hallerine dair sorulara muhatap olduğunda edebi sebebiyle cevaplama esnasında zorlanmıştır.^[18]

Allah Rasûlü (s.a.s) hiçbir zaman kendisine bile yapılmış olsa kötülüğe kötülükle kar­şılık vermemiş, bunun yerine insanların ku­surlarını görmezden gelmiştir.^[19] Rivayete göre görgüsüz bedevîlerin ka­ba davranışlarına dahi tepki göstermeyip onları tebessümle karşılamıştır.^[20]

Bilindiği gibi insanlar içinde sadece peygamberler günah işlemekten korunmuşlardır. Zira Cenâb-ı Hakk onları ismet (günah işlememe) özelliği ile muttasıf kılmıştır. Bu nedenle peygamberler dışındaki bütün insanlar günah işleme ve hata yapma ile maluldürler. İslâm dini, yasak olan fiilleri (günah) açıkça bildirmiş ve müminlere bu davranış ve alışkanlıklardan uzak durmalarını emretmiştir. Kişi bu emirlere uyduğu takdirde kendisini kurtaracak ve Allah’ın sevgili kulları arasına girecektir. Ancak Müslümanın vazifesi sadece yasak fiillerden kaçınmakla bitmez. Onun bir diğer görevi de Allah’ın haram kıldığı amelleri işleyen kardeşlerini bu davranış ve alışkanlıklardan vazgeçirmeye çalışmaktır. Buna İslâm literatüründe “Emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker” “iyiliği yaygınlaştırmak, kötülüğü engellemek” adı verilmektedir. Cenâb-ı Allah yüce kitabında Müslümanlar için bunun bir vazife olduğunu bildirmektedir.^[21] Hz. Peygamber’in (s.a.s) bu konudaki tavrını şu hadisi şerif çok veciz şekilde ifade eder: “Sizden bir kimse çirkin bir iş görürse onu eliyle değiştirsin (düzeltsin), eğer buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin, buna da gücü yetmezse kalben nefret etsin.  Bu ise imanın en zayıf derecesidir”.^[22]

Allah Rasûlü’nün (s.a.s) iyiliği emretmesinin yanı sıra, kötü alışkanlık ve davranışları önleme hususunda eşsiz örnekler sunduğu bilinmektedir. Hz. Peygamber (s.a.s) sürekli olarak ashâbıyla bir araya gelir, onlara kendisine vahyedilmiş bulunan yeni âyetleri okur ve dinin hükümlerini anlatırdı. Toplantılarında ayrıca müminlere güzel huy ve davranışları anlatıp onları bu hususta teşvik ederken, aynı zamanda kötü davranış ve huylardan bahsederek de ashabını bu gibi hallerden sakındırmaya çalışırdı. “Gıybet, kardeşini onun hoşlanmadığı bir vasıf ile zikir ve tavsif etmendir. Eğer dediğin sıfat kardeşinde varsa işte o zaman gıybet olur, yoksa ona bühtan ve iftira etmiş olursun”^[23] sözleriyle gıybet etmeyi; “Ara bozmak için laf getirip götüren kimse Cennet’e giremez” ^[24] diyerek dedi-koduyu; “Doğru sözlülük iyiliğe, iyilik de Cennet’e götürür. Kişi doğru söyleye söyleye Allah nezdinde sıddîklar derecesine çıkar. Yalan kötülüğe, kötülük de Cehennem’e götürür. İnsan yalancılık yapa yapa nihâyet Allah katında yalancılar defterine yazılır”^[25] sözleriyle yalan söylemeyi; “Her kim, bir Müslümanın malını haksız yere almak için yalandan yemin ederse, Allah’ın azabına uğrar”^[26] diyerek yalan yere yemin etmeyi; “Lânet etmek doğruların şanından değildir”^[27] “Hiçbiriniz diğerine ‘Allah sana lânet etsin, Allah’ın gazabına uğra, Cehennem’de yan gibi beddualarla lânet etmesin”^[28] sözleriyle lânet etmeyi; “Hasedden sakının. Çünkü ateşin odunu ve otları yok ettiği gibi hased de güzel amelleri mahveder”^[29] diyerek hased etmeyi; “Ben sarhoşluk veren her şeyden sizi men ediyorum”^[30] sözüyle de içki içmeyi ashabına, dolayısıyla Müslümanlara yasaklamıştır. 

Allah Rasûlü (s.a.s) hataları düzeltme amacıyla ashabı içinde muhatabını incitici sözler söyleyen veya hatalı hareket yapan birini gördüğünde derhal müdahale eder ve uygun bir şekilde hatalı davranışta bulunan şahsı uyarırdı. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s) bir gün namazda iken, cemaatten biri Mâlik b. Duhşüm’un nerede olduğunu sorduğunda orada bulunan biri, onun, Allah ve Rasûlü’nü (s.a.s) sevmeyen bir münafık olduğunu söyledi. Rasûlüllah (s.a.s) o adama, böyle söylememesini, çünkü onun Allah’ın rızasını isteyerek Lâilâhe İllallâh dediğini, Allah’ın da böyle diyen bir kişiyi Cehennem’e haram kılacağını buyurmuştur.^[31]

Rivayete göre ashâbdan Ebû Mesûd el-Bedrî, uşağını kamçı ile dövüyordu. Hz. Peygamber (s.a.s) onun yaptığını görünce kendisini “Ebû Mes’ûd, iyi bil ki senin bu köleye kudretinden, Allah’ın senin üzerindeki kudreti daha büyüktür” sözleriyle uyarmış, bunun üzerine Ebû Mes’ûd kölesini âzâd etmiştir.^[32]

Hz. Peygamber’in (s.a.s) hatalı alışkanlık ve davranışlara karşı tavrı ve bunları ıslahı hususundaki uygulamaları yanında onun hatalarını düzeltmedeki üslubu da eşsizdir. Allah Rasûlü’nün (s.a.s) bu husustaki ilk prensibi, hata yapan kişinin davranışını yüzüne vurmadan onun yanlışını düzeltme yoluna gitmesidir. Kendisi bir kişide gördüğü yanlışı tashih ederken muhatabının şahsiyetini incitmemeye özen gösterir, yaptığını yüzüne vurarak ve onu teşhir ederek mahcup etmekten sakınırdı. Böyle durumda ya umumi bir tarzda konuşarak: “Bazıları neden böyle yapıyor?” diye uyarır veya hoşnutsuzluğunu gösteren bir tavır sergiler, böylece Hz. Peygamber’in (s.a.s) bu davranışı beğenmediği anlaşılırdı.^[33]

Allah Rasûlü’nün (s.a.s) hataları ıslah etmedeki ikinci prensibi muhatabını tatlı dille ve yumuşak sözle uyarmasıdır. Kendileri karşısındakinin bir yanlışını düzelteceği yahut ona bir şey söyleyeceği zaman iltifatlarla önce onun gönlünü kazanır, daha sonra asıl söyleyeceklerini ifade ederdi.^[34] Allah Rasûlü (s.a.s) insanlarla ilişkilerindeki nezaketi diğer Müslümanlara da tavsiye etmiştir:

“Allah, kullarına rıfk (yumuşaklık) ile muamele eder ve bütün işlerde nezâket ve yumuşaklığı sever”.^[35] “Nezaket ve yumuşaklık hangi işte bulunursa o işi güzelleştirir. Herhangi bir şeyden nezaketin kaldırılması ise o şeyi çirkinleştirir”.^[36] “Rıfk ve nezaketten mahrum olan bir kimse bütün hayırlardan da mahrum olur”.^[37]

Sonuç olarak ifade etmek gerekirse, bütün insanlığı tevhide davet etmek onları bu hususta eğitmek ve onları güzel davranışlarla muttasıf kılmak üzere gönderilmiş olan Hz. Peygamber’in (s.a.s) insanlarla iletişiminde sadece eğitimi meslek edinenlerin değil, bütün insanların alacağı pek çok dersin olduğu kuşkusuzdur.

 

KAYNAKLAR

 

Ahmed b. Hanbel. Ebû Abdullah (281/855), Müsned, 5 cilt, Beyrut: ts.

Buhârî. Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhârî (256/870), Sahîh-i Buhârî, 8 cilt, İstanbul: 1979.

Dârimî. Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman (255/869), el-Müsnedü’l-Câmî, 10 cilt, Beyrut-Mekke: 1999.

Ebû Dâvûd. Süleyman b. Eş’as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistanî (275/889), Sünen, (thk. Muhammed Avvâme), Cidde 1998.

Güner, Ahmet. “Asr-ı Saadette Mescitler ve Fonksiyonları”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm, I-V, (ed. Vecdi Akyüz), İstanbul: 1994.

İbn Mâce. Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvinî (273/887), Sünen, (thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî), 2 cilt, Kahire: 1953.

İbn Manzûr. Ebu’l-Fadl Cemalüddin Muhammed b. Mükrim (771/1369), Lisânü’l-Arab, 15 cilt., Beyrut ts. (Dârus-Sâdır).

Müslim. İmam Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kureşî en-Nisâbûrî (261/874), Sahîh-i Müslim, (thk. Muhammed Fuad Abdulbâki), 5 cilt, Beyrut: 1972.

Tirmizî. Muhammed b. İsâ b. Serve (279/892), Sünen, 5 cilt, İstanbul: 1981.

 

---

[1]     İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, 1:416-418.

[2]     İbn Mâce, Mukaddime17.

[3]     Bakara, 2/129.

[4]     Buhârî, Savm 13.

[5]     Alak, 96/1-5.  

[6]     Zümer, 39/9.

[7]     İsrâ, 17/85.

[8]     Tâhâ, 20/114.

[9]     Lokman, 31/27.

[10]   Nahl, 16/ 43.

[11]   Kalem, 68/1.

[12]   Buhârî, Salât 62, 63, Vesâyâ 30. Bu konuda ayrıca bk. Ahmet Güner, “Asr-ı Saadette Mescitler ve Fonksiyonları”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm, 4:155-223.

[13]   Dârimî, Mukaddime 17.

[14]   Tirmizî, İlim 19; İbn Mâce, Mukaddime 17.

[15]   Ebû Dâvûd, Edeb, 4.

[16]   Müslim, Fedâil, 79

[17]   Müs­lim, Fedâil, 51

[18]   Buhârî, Hayz, 13, 14, Salât,8, Menâkıb, 23, Edeb, 72, 77.  

[19]   Tir­mizî, Birr 69.

[20]   Ebû Dâvûd, Edeb, 1.

[21]   Âl-i İmran, 3/104, 110

[22]   Buhârî, Tevhid, 37; Müslim, İman, 78

[23]   Müslim, Birr 70.

[24]   Müslim, İman, 168; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5:391, 396, 399, 406.

[25]   Buhârî, Edeb, 69; Müslim, Birr, 103, 104, 105; Ebû Dâvûd, Edeb, 80.

[26]   Buhârî, Tevhid, 24; Müslim, İmân, 218.

[27]   Müslim, Birr, 84; Tirmizî, Birr, 72.

[28]   Ebû Dâvûd, Edeb, 45; Tirmizî, Birr, 84.

[29]   İbn Mâce, Zühd, 22; Ebû Dâvûd, Edeb, 44.

[30]   Buhârî, Eşribe, 74; Ebû Dâvûd, Eşribe, 20.

[31]   Buhârî, Salât, 46, 65, Teheccüd, 36, Rikâk, 6; Müslim, Mesâcid, 24.

[32]   Müslim, İmân, 34, 35, 36; Ebû Dâvûd, Edeb, 124.

[33]   Ebû Dâvûd, Edeb, 6.

[34]   Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 256

[35]   Buhârî, Edeb 35; Müslim, Birr 47.

[36]   Müslim, Birr 78.

[37]   Müslim, Birr 74-76.

 

Paylaş Facebook

Paylaş Twitter

Paylaş Google+

Paylaş LinkedIn